489 [= RM 18,28]

O genete

Afonso X

Notas

Texto

• *

  Nova cantiga en que Afonso X satiriza o terror dos coteifes perante os ataques dos genetes africanos nas guerras de reconquista do territorio peninsular.

  Montero Santalla (2000: 390-391) considera que os versos iniciais (vv. 1-6) constitúen o refrán da composición, que non tería sido copiado nas restantes estrofas.

• 1

  Genete (tamén no v. 9) alude especificamente a un ‘cabaleiro africano’ (tamén en 493.2 e 1577.3, 8 e 13).

• 2

  Neste contexto, remeter presenta o valor de ‘esporear, facer correr’.

• 3

  O alfaraz é un cabalo árabe, pequeno e veloz.

• 5

  Nótese a episinalefa en estremece‿/‿e, de modo que se mantén fixa a combinación métrica 3+7 sílabas.

• 6

  Coteife ‘soldado inferior, cabaleiro vilán’ (tamén nos vv. 7, 13, 19, 25 e 31) é unha voz de orixe árabe que se liga a nojoso e a vilão ou vilan (véxase 115.13, 371.24); é case exclusivamente utilizado por Afonso X en composicións escarniñas (459.4, 460.28 e, sobre todo, 477, vv. 1, 5, 6, 11), para alén de Roi Queimado (1404.24) e Joan Soarez Coelho (1434.19).

• 7

  Orpelado é un participio ou adxectivo derivado dun verbo orpelar, por súa vez formado sobre ouropel. A redución fonética do ditongo débese á perda da vogal pretónica e a aparición dunha anómala secuencia [owɾ] (ouropelado > *ourpelado > orpelado) (Veiga 1982, 1986; Ferreiro 1999: §23b).

• 9

  Trosquiar ‘trosquiar, rapar o cabelo’ no corpus profano só volve aparecer só en 371.32 e 1387.13 e 14.

• 11

  A forma verbal tiinhan computa como dúas sílabas, como acontece noutras ocasións ao longo do corpus: 1.10, 1578.9 (mais trisilábico en 1281.2 e 1625.8).

• 12

  A omisión dunha sílaba métrica nos manuscritos resólvese sen dificultades coa reintrodución da copulativa (ecdoticamente máis económica do que a causal ca), que liga o verso ao anterior: nesta posición é moi frecuente omisión da copulativa por erro de copia, como mostran os abondosos casos en que algún dos manuscritos ofrece a lección correcta: A vs. B (65.29, 117.12, 165.10, 174.12 etc.), B vs. V (424.14, 1195.16 etc.), V vs. B (403.6, 1614.20 etc.).

  Para alén da aparición da variante no do artigo após con, quen, ben, non e nen, non é moi frecuente o uso deste alomorfo após forma verbal acabada en nasal, aínda que é produto, de modo similar ao que acontece con -lo tras -r ou -s, da asimilación da consoante nasal final co forma arcaica do artigo (-n+lo > -n+no): Ambas eran-nas melhores (113.13), perderon-no sén (202.16), «Venhan-nas barcas polo rio / a sabor» (1167.4), pesa-lhes én / e razoan-no ben por mal (1447.21).
  Similar situación se produce nas Cantigas de Santa Maria, onde podemos achar o mesmo alomorfo no artigo e/ou pronome: cab’ o altar u tangen-na canpãa / do Corpus Domini (CSM 69.38); e prometeu poren / hu͂a que lle nacera de en orden-na meter (CSM 251.13).
  No que respecta a color (tamén no v. 24), igual que na restante produción medieval, esta forma erudita convive no corpus (541.14, 592.9, 628.10 e 1471.2, 5, 8, 11, 14, 17 e 18) coa forma xeral evoluída coor (474.22, 1391.11, 1633.15, 1639.20). A forma latinizante color (ou collor) aparece con profusión en todo o tipo de obras, desde as Cantigas de Santa Maria ás traducións da Crónica de Castilla e da Estoria de España e mais da General Estoria, así como na Historia Troiana e, sobre todo, na Crónica Troiana, o mesmo que en diversos documentos notariais. Na produción xerada en territorio portugués acontece igualmente: en textos sinodais (véxase García y García 1982: 78, 81...), nos primeiros libros impresos en Portugal (Machado 2015: s.v. color), así como na Confessio Amantis (Faccon 2012: 321, 357, 359, 361, 416, 161, 474 etc.), en documentos tabeliónicos (véxase, por exemplo, Gomes 2002: I, 73), ou en obras de diverso teor, cales Orto do Esposo, Castelo Perigoso, Leal Conselheiro, Livro da Montaria etc. Véxase CGPA, s.v. color, collor.

• 14

  Fronte ao resultado meo (só en 278.5), na poesía profana a forma meio ‘metade’ (< medium) é transmitida sempre por BV, a funcionar como substantivo ou como adxectivo anteposto, o mesmo que forma parte da loc. prep. en/(e)no meio de (1030.14, 1377.14, 1473.9, 1631.13 etc.).

• 16

  Azamor é Azemmour, cidade marroquina.

• 17

  Repárese no erro gráfico <lh>/<l> de B (<elhes>). Fronte á moi rara grafía <nh> por <n> (véxase nota a 1015.7), o erro gráfico <lh>/<l> aparece con algunha frecuencia ao longo dos dous cancioneiros italianos apógrafos (con maior incidencia en V), e moi especialmente nun pequeno número de voces: ali <ali> A, <alhi> B (313.10); <alhy> B (466.19); <a(lhy)ly> B, <aly> V (1317.15); <aly> B, <alhy> V (1473.15); <ali> B, <alhi> V (1479.3); o pronome persoal tónico de P3: eles <elhes> B, <elles> V (489.17); ela <elha> B, <ela> V (632.18); elas <elhas> BV (1205.7); elos <elhꝯ> BV (1205.10); o verbo falar, con diversas flexións: falar <falar> B, <falhar> V (599.5); <falar> AB, <falhar> V (996.17); <falhar> V (1010.13); <falar> B, <falhar> V (1033.7); fala <fala> B, <falha> V (958.19); fale <fale> B, <falhe> V (722.11); e no substantivo vassalo(s): <uassalos> B, <uassalhos> V (925.13); <vassalo> B, <ua ssalho> V (1503.10). Noutros vocábulos, a aparición de <lh> por <l> é moito máis esporádica: ala <alha> B, <ela> V (1252.27); camela <camelha> V (1449.16); olas <olhas> B, <olas> V (1634.8); velida <uolhi da> BV (676.12) etc.

  Ademais, canto á grafía <ll> de eles de V en <elles>, alén de se rexistrar en múltiplas ocorrencias de nulho nos apógrafos italianos (especialmente en B) en vez de <lh>, só se acha de forma esporádica como grafía etimolóxica en voces con /l/ procedente, en xeral, da xeminada latina (ali, bailada, castelo, cavalo –e cavaleiro–, esmola, querelar, Varela, vassalo, Vilanansur etc., con especial incidencia en ela, aquela e ele/s), moi esporadicamente na forma do pronome el (e mais do artigo el-) (véxase nota a 637.2), nalgunha asimilación do artigo ou do pronome (véxase notas a 6.32 e 918.11) e, finalmente, en voces co secuencia fonética [ɾl], que é transmitida sistematicamente en BV coa grafía <rll> (véxase nota a 392.9).

• 18

  Nótese o hipérbato (rio / maior que Auguadalquivir). Canto ao nome do río, que tamén aparece como Aguadalquivir, Guadalquivir e Alquivir nas Cantigas de Santa Maria (véxase Mettmann 1959-1972: IV, s.v.)¹ , implica unha anómala sinalefa con que que contradí os usos xerais trobadorescos.

• 19

  O vocábulo az, forma común no léxico guerreiro medieval, significa ‘tropa, escuadrón, batallón’.

• 20

  A voz siguazes, isto é, ‘secuaces’, en alusión a que os infanzóns irían na retagarda dos coteifes, é un hapax absoluto na lingua medieval e moderna proposto por Lapa na súa edición; pola súa parte, Lopes, seguida pola segunda versión das cantigas afonsinas de Paredes, propón, con lectura mecánica do manuscrito mais sen apoio etimolóxico e/ou documental, ignazes ‘ignorantes’, como unha hipotética distorsión de ignaros.

• 20-22

  Nótese o erro de copia en V, que presenta no verso 20 <cões> para infanções, aparecendo con copia moi deficiente mesturado no v. 22 o elemento <rafã> (= infã).

• 21

  Os rapazes son os criados ou serventes, así chamados pola rapacidade que os caracterizaba.

• 23

  Mantemos a forma arraizes (cfr. tamén arraiz en 1579.1), a pesar da rima defectuosa con azes e siguazes, que fai referencia a panos (de cor branca) producidos na cidade flamenga de Arraz (act. a francesa Arras)² . Viterbo (1961: s.v. arraiz) explica abondosamente o arraiz e a orixe do tecido, mesmo documentando explicitamente a forma plural arraizes, para o cal recolle un documento do século XIV:

  E contarem os panos por esta guisa. Os panos de brujes e de Ipre E de londres E de panos grandes de Ingraterra E arraizes E tornaisses por hũu pano e meo. E ualençinas E panos pequenos de Ingraterra E usados E outros panos pequenos por hũu pano.

  Sobre este tecido véxase tamén Rodríguez Parada (2019: 123-125, s.v. arraz).

• 25

  Os arminhos fan referencia ás luxosas peles dos armiños que vestirían os coteifes.

• 27

  Os martinhos son ‘combatentes mouros’, tamén presentes noutra cantiga de Afonso X (494.25-27):

  O que se foi con medo dos martinhos
  e a sa terra foi bever-los vinhos
  non ven al maio

• 29

  Dun modo similar ao que acontece con miscrar ~ mizcrar ~ mezcrar, o adxectivo mesquinho, de orixe árabe, presenta outras dúas variantes fonéticas alén mesquinho (tamén en 370.3, 1672.7): a forma asimilada misquinho en 1440.7, e a variante con africada implosiva mezquinho en 1579.11. Cfr. nota a 370.3.

• 30

  A expunción da copulativa é necesaria para a correcta medida do verso, que precisa tamén a sinalefa todo‿o.

• 31

  Como substantivo, cochon alude a un ‘home vil e ordinario’ e, por extensión, tamén a ‘criado, servente’ (en liña con toda a cantiga e nomeadamente co v. 21), cunha forma feminina cochõa (1434.9). É unha voz extremamente pexorativa, que tamén aparece como adxectivo (véxase nota a 371.10).

• 32

  O adverbio máis, na secuencia intensificadora mui máis seguida de adxectivo, semella a mellor opción para corrixir a hipometría versal.

  En Afonso X o granhon ‘barba’ aparece asociado aos coteifes (véxase tamén 477.1), aínda que esta voz aparece tamén en 478.16, 1613.17 e 1631.6. Fóra de apelativo como sobrenome ou alcume, só o achamos nas Cantigas de Santa Maria (CSM 293.28 grannon, 305.58 grannões; véxase Mettmann 1959-1972: IV, s.v. grannon) e nos Miragres de Santiago:

  Et entõ tomaras dous dentes et hũu pouquo de granõ et a cabeça darla as aa rreyna dona Orraqua (Pensado 1958: 66).

• 33

  Os cabrões son, naturalmente, os machos das cabras, así denominados durante a Idade Media, onde só achamos un único rexistro (serodio) de castron nun documento ourensán:

  Iten, que bendan a quatro diñeiros a libra e que seja a libra de viinte onças e dereita e o carneiro capado a nobe diñeiros e o colludo a VIII diñeiros e o castrón capado a VII diñeiros e o colludo a VI diñeiros e a qabra e ovella a V diñeiros, sub a dita pena (cfr. CGPA, s.v. castrón).

• 34

  O atambor (tamén en 1375.18 e 20) é o mesmo que tambor.