I. Rodríguez (1980: 130-131 [= LPGP 378-379]); Lopes (2002: 195); Arias Freixedo (2017: 197); Littera (2016: I, 435-436).
II. Outras edicións: Monaci (1875: 196); Braga (1878: 104); Gassner (1933: 413); Machado & Machado (1953: IV, 331-332); Fernández Pousa (1959: 100); Vieira & Morán Cabanas & Souto Cabo (2015: 62-63).
III. Antoloxías: De la Iglesia (1886: II, 155-156); Martín Gaite & Ruíz Tarazona (1972: 55-57); Álvarez Blázquez (1975: 30-31); Pena (1990: 26-27); Pena (1993: 108-109); Ferreiro & Martínez Pereiro (1996b: 87-88); Morán (1999: 39-40); [Morán] (2001: 40-41); Arias Freixedo (2003: 434-435); Souto Cabo (2017: 115); Corral Díaz & Vieira (2023: 154-155).
1 perço] perco B : perzo V 2 ando] audo B : q̅do V 3 d’aqui] da qni V 6 a Crexent’en] A quexenten B : aquexenten V 9 morrer] moirer B 13 sueiras] sueytas B; son d’ensai] son deu ssay B : sou deu ssay V 14 arções] arcōes B 15 pres] prez B 18 terria-m’én] temamēde B : temaraēde V; ben-andante] beu andāte B 19 nos braços] uꝯ bracos B 20 rocin] racin B 23 Cambrai] tābray V 26 legoas] legdas B 27 nos] uꝯ V 29 valria] ualiria B
1 perço] perco Lopes 6 a Crexent’en] a que x’én ten Rodríguez : a Quexent’, em Lopes, Littera 9 ouvi] houv’i Littera 14 de faia] [son] de faia Rodríguez, Lopes, Arias Freixedo : [som] de faia Littera 17 podess’eu] pudess’eu Lopes, Arias Freixedo, Littera 20 deant’, e] deante Rodríguez, Lopes, Littera 22 Minh’] Minh[o] Rodríguez 25 podess’eu] pudess’eu Lopes, Arias Freixedo, Littera 30 Santa Ovaia] Sant’Ovaia Lopes, Arias Freixedo, Littera
(I) Aquela, por quen perdo o sono e de quen ando moi namorado, véxoa irse de aquí e eu fico desamparado; moi contenta se vai para Crecente, na súa múa baia: vestida dun pano fino de Cambrai, Deus!, que ben lle sentan o manto e a saia!
(II) Houben de morrer por iso, de tan ben feita que a vin, pois estaba moi fermosa na súa sela dourada; as galdrapas son de lá escura e os arzóns (son) de faia: vestida dun pano fino de Cambrai, Deus!, que ben lle sentan o manto e a saia!
(III) Se a puidese coller teríame por afortunado, e levala abrazada diante na coma do cabalo, e polo camiño de Lampai pasar o Miño e o Douro e Gaia: vestida dun pano fino de Cambrai, Deus!, que ben lle sentan o manto e a saia!
(IV) Se puidese afastala catro leguas de Crecente e collela nos brazos, apertala fortemente, de nada lle valería gritar “ai” nin chamar por Deus nin por Santa Vaia: vestida dun pano fino de Cambrai, Deus!, que ben lle sentan o manto e a saia!
Esquema métrico: 7a 7’b 7a 7’b 7c 9’d 8C 8’D (I, IV) + 7a 7’b 7a 7’b 7c 7’d 8C 8’D (II-III) (cfr. RM 112:2)
Encontros vocálicos: 1 perço‿o; 8 manto‿e; 16 manto‿e; 18 te·rri͜a; 20 de͜an·t’, e; 24 manto‿e; 26 le·go͜as; 29 val·ri͜a; 30 manto‿e
Esta composición de Joan Airas presenta, tal e como foi transmitida polos apógrafos italianos, unha aparente división métrica entre as estrofas I e IV, por unha banda, e as estrofas II e III, por outra. En calquera caso, e aínda así, son necesarias diversas crases para encaixar algúns versos no esquema da cantiga.
A lectura Crexente (cfr. a complicada interpretación de Rodríguez, tentando ser fiel aos códices) foi estabelecida por Arias Freixedo (2012a) 1a partir de dous factos: a) a frecuente confusión <q>/<cr> nos apógrafos italianos: mizcrado <mi[*]crado> B (148.24), creer <qeer> V (349.10), creo <qeo> V (371.6, 1448.15), creede <qee/de> V (476.16), creede <creede> B, <qede> V (628.22), crua <qua> BV (876.4), creede <qeede> BV (1237.44), cras <qas> B (1588.16). Do mesmo xeito, a confusión <q>/<cr>/<tr>, polo frecuente troco gráfico <c>/<t>: trobei <trobey> B, <qoley> V (384.10), trobar <trobar> B, <qobar> V (384.21), trobo <troto> B, <qoto> V (384.26), trobastes <trotastes> B, <qotastes> V (384.30), trob’e <trobe> B, <qobe> V (384.34), outro <outro> B, <ouqo> V (477.8), outra <outra> V, <ouq(u)a> V (478.26), retraudo <reqau’do> B, <reqaudo> V (494.43), falcatrua <falcacrua> B, <falçaqua> V (876.10), mentre <mētre> B, <mēqe> V (880.23), escontra <E scõqa> B, <escõ (q)cra> V (938.15); b) unha explicación coherente desde a base latina do topónimo Crescentem para xustificar a evolución a Crexente (cfr. a mesma forma en 969.1, tamén de Joan Airas de Santiago), que alterna con Crecente (véxase v. 26): sen dúbida, o grupo consonántico -sc- pode desembocar na solución fonética /ʃ/ con absorción do iode (cfr. mĭscere > mexer) (véxase Ferreiro 1999 [1995]: §25d.2, 27b).
Crecente alude á aldea dese nome, moi cerca do río Sar, actualmente xa integrada no barrio de Conxo, en Santiago de Compostela.
O pres refírese a un tecido fino de Flandres, tamén citado, coa mesma orixe en Cambrai, nunha cantiga de Fernan Soarez de Quinhones:
e, se queren dizer «ai!»,
atá lhis faz as olheiras
ben come pres de Cambrai (1574.20).
Véxase tamén o pres presente nun documento en latín (tardío) de 1245:
Martino alfonisi clerico fratris mei Magistri Petri pallium meum et garnacham de pres (cfr. CGPA, s.v.).
Cambrai é unha cidade francesa (Cambray) famosa polos seus tecidos1 .
As sueiras (‘galdrapas, tecidos que se colocan nas ancas das cabalarías’) son de ensai, un tecido de lá, negro ou escuro, de baixa calidade, fabricado en Bruxes, Iprés, Gante e Tournay (véxase Martínez Meléndez 1989: 73-75).
A medida heptasilábica do verso escusa a reintegración son que os anteriores editores introduciron desnecesariamente no verso, pois o verbo ben pode ser considerado elíptico.
A coma indica as crinas da cabalgadura. É voz que aparece fundamentalmente en obras relacionadas coa montaría ou coa arte de cabalgar. Así, a modo de exemplo, véxanse algunhas atestacións no Livro da Montaria (entre os séculos XIV e XV) no Corpus Galego-Portugués Antigo:
Dito como se o porco á -de matar sen alaão, diremos como de justa e en que lugar, ca os porcos se matam de muytos modos, segundo as entençoões dos monteyros que con elles justam, ca alguns sempre os leixam à maão esquerda e per cima das comas do cavalo justam con elles, outros metem a azcuma igualmente ao rostro do seu cavalo e vam ao porco dereitos [...] A primeira he quando o monteyro corre empos o porco e o porco fica à maão ezquerda en o remesando a través da coma do cavalo, e este he boo matar sen perigo de si e do cavalo.
Finalmente, repárese en que a segmentación da copulativa en deante (que ningún editor propuxo) permite ligar as cláusulas e evitar unha xustaposición que confire un ritmo sincopado á pasaxe.
Lampai é unha parroquia do concello de Teo, moi preto de Santiago de Compostela.
Gaia refírese a Vila Nova de Gaia, en Portugal, na marxe esquerda do río Douro, fronte ao Porto. Estes topónimos aparecen asociados no refrán doutra cantiga (anónima, e tamén atribuída a Roi Gomez de Briteiros e a Martin Soarez), talvez relacionada con esta (149.r2):
morarei cabo da Maia,
en Doir’, entr’o Port’e Gaia.
Para alén da xeral asimilación do substantivo Deus co pronome identificador (véxase nota a 25.16), poden atestarse outras asimilacións esporádicas con algúns substantivos, como moscas (490.16) e tamén con donas (721.5), braços (962.27) e vezes (1487.4), ás veces coa grafía arcaica <s-l>. Véxase nota a 5.10.
Santa Ovaia é evolución do lat. Sancta Eulalia, que deixou múltiplos resultados no territorio galego-portugués: Santalla, Santaballa (port. Santa Valha), Santoalla...
O cambrai das Cantigas de Santa Maria significa ‘tecido fino ou transparente, de algodón ou de liño’: Que me faz a mort' ond' ei gran pavor, / e o mal que me ten tod' enredor, / que me fez mais verde mia coor / que dun canbrai (CSM 279.22); na mesma composición rexístrase tamén a voz enssay (CSM 279.17), aínda que neste contexto teña unha significación diferente. Véxase tamén Rodríguez Parada (2019: 191-193) e Morán Cabanas (2001: 104).
Precedente
