I. Edicións críticas: Lapa (1970 [1965]: 65-67 [= LPGP 146-147]); Paredesa (2001: 139-140); Lopes (2002: 55-57); Paredesb (2010a: 120-121); Littera (2016: I, 83-85).
II. Outras edicións: Molteni (1880: 152); Michaëlis (1990 [1904]: II, 380-381); Machado & Machado (1950: II, 312-315); Paredes (2010b: 94-101); Paredes (2010c: 69-71); Rios Milhám (2018b: III, 461).
III. Antoloxías: Carballo Calero & García Rodríguez (1983: 66-67); Tavares & Miranda (1987: 32-33).
1 Gonçalo] gōcalo B 2 per-veredes] por ueredes B 4 Libira] libⁱra B 8 firmes] fⁱmas B 9 morrer] morreg B; invern'o[u] estio] juu’no ē istio B 12 morte] mite B 14 talhos] talhas B 15 vós del guaanhastes] uꝯ del guanihastes B 17 apost’e] aposter B 20 e queredes] O queredes B 21 façades] facades B 24 Joan] tohan B 26 mão metestes] māao metes/Tas B 28 tango] tengo B 29 andavan] andau’ia B
2 per-veredes] por veerdes Lapa, Paredesa, Lopes, Paredesb, Littera; amig, e] amiga, e[u] Lapa : amigo e Paredesa, Paredesb; non no] nõ-no Lapa : nono Paredesa, Paredesb : nõn’o Lopes, Littera 3 lego’a legoa, milh’e milha] legoa [e] legoa, milh[a] e milha Lapa : legoa [a] legoa, milh[a] a milha Paredesa, Paredesb 4 E] om. Lopes, Littera; Libira] Librija Lopes 6 vós] om. Littera; nen no] nẽn’o Lopes, Littera 7 eu] om. Lopes, Littera 8 por én ... muit[o]] por én [eu] ... muit’ Lopes, Littera; a firmes] a finas Lapa, Lopes; a fio] afio Paredesa, Paredesb, Littera 9 que] om. Littera : sempre] sempr’ Lopes, Littera 10 Eu por en[de]] Eu por en [bem] Lopes, Littera 12 morte de Joan Coelho] mercee de Joan Coelho Lapa : me[n]te de Joan Coelho Paredesa, Paredesb : vinte de Joan Coelho Lopes : mui te[r] Dom Joan Coelho Littera 13 punhastes] punhaste Lopes, Littera 15 e] om. Littera; guaanhastes] gaanhastes Lapa, Paredesa, Lopes, Paredesb, Littera 19 teedes] tẽẽdes Lopes 23 gardade] g[u]ardade Lapa, Paredesa, Lopes, Paredesb, Littera 24 [Don]] om. Lopes 26 mão] a mão Lopes : maão Littera 29 ũu] um Lopes, Littera 30 estas petei] estas pato ei Lapa 31 chagassen] chegassen Lapa 32 esta vossa espada] esta[s] vossa[s] espada[s] Lopes, Littera : estas vossas espadas Paredesa, Paredesb
(I) Don Gonzalo, pois queredes ir de aquí para Sevilla, por verdes a vosa amiga, e non me estraña, contareivos eu as xornadas da viaxe, legua a legua, milla a milla.
(II) Podedes ir a Elvira (Libira) e torceredes un chisco, e despois podedes ir a Alcalá de Guadaira sen terdes pavor nin medo de alí perder a capa nin o manto.
(III) E unha cousa sei eu de vós e diso me orgullo, e por iso volo xuro firmemente decote: que habedes de morrer, no inverno ou no estío.
(IV) Eu por iso vos rogo e volo digo como consello, que vós, entrando en Sevilla vos miredes no espello e non deades un patacón pola morte de Joán Coelho.
(V) Para que vos quixesen todos sempre tivestes empeño; bos golpes de espada destes en España, desde que alí chegastes, e sempre vencestes a quen se enfrontou a vós.
(VI) Alén disto sempre fostes prudente e comedido, tendes abondo de todas as cousas e sodes garrido e ben feito, e nos feitos de armas valente e moi atrevido.
(VII) E xa que a vosa casa tendes ben alumeada e amades a unha amiga fermosa e ben feita, non vos aproveitedes dela, pois non é o apropiado.
(VIII) E xa que sodes un aposto e fermoso cabaleiro, gardádevos de serdes un mesquiño enleante, pois din que pelexastes con Don Joan Coelheiro.
(IX) Con isto que tendes cumpristes máis ca calquera outro; nas cuestións en que vos metestes saístes delas con ben; a quen atacastes, sempre o deixastes escarnecido.
(X) E non mo teñades a mal se toco as vosas armas: que foi das dúas espadas que tiñan un só mango? Porque vos oín eu dicir: «Con estas petei e quebranto».
(XI) E tamén vos oín eu dicir que, a quen queira que chagasen con esta vosa espada, que nunca se desen ao traballo de salvalo se non o cosesen moi ben.
(XII) E por isto vos chamamos nós «o das dúas espadas», porque sempre as traedes aguzadas e afiadas, coas que fendedes os penedos dando grandes espadadas.
Esquema métrico: 12 x 15’a 15’a 15’a (= RM 1:1)
Encontros vocálicos: 3 le·go’a le·goa; 4 Libira‿e; 6-7 manto.‿E; 9 sempre‿avedes; 11 entra[n]te‿a; 19 te͜e·des; 30 u͂͜u
Esta cantiga de escarnio, coas figuras de Gonçal’Eanes do Vinhal (v. 1) e Joan Soarez Coelho (vv. 12, 24), é de difícil interpretación (véxase Magán Abelleira & Ron Fernández 1999). De calquera forma, toda a composición está dirixida a Gonçal’Eanes do Vinhal, con alusións escuras ao comportamento político do trobador.
Don Gonçalo referirase ao trobador Gonçal’Eanes do Vinhal.
A (errada) lección <por ueredes> permite fixar por veerdes ou per-veredes, proposta por que optamos. xa que se localizan algúns erros nesta mesma dirección (véxase, por exemplo, 952.13 per-desasperar <p’ desaꝑar> B <p’ desasperar>.
No contexto, torcer será ‘desviarse do camiño’, pois Libira (<lib’a> B), a pesar de topónimo discutido e con diferentes propostas editoriais, refírese a Elvira, hoxe pertencente á cidade de Granada (véxase Ferreiro 2014: 177-181).
O pronome indefinido ja-quanto, nacido da aglutinación de ja e quanto, equivalente a ‘algo, un pouco’, ten certo uso na lingua trobadoresca (347.9, 395.6, 461.4, 559.14, 1388.14, 1508.11, 1529.14, 1555.22 e 1605.6) e, en xeral, na lingua medieval. Cfr. nota a 33.14.
Alcala debe referirse á cidade Alcalá de Guadaira, próxima a Sevilla.
A garnacha, voz única no corpus das cantigas profanas mais atestado repetidamente nas Cantiga de Santa Maria, é un provenzalismo (‘manto de pel’) que indica unha ‘vestimenta que chega até os pés’ (García-Sabell Tormo 1990: 166-168). O termo aparece no Sínodo de 1364, de Braga, con instrucións para os clérigos:
Outrossi lis deffendemos que nom tragam pelotes fendudos de deante mas tragam garnachas rodundas sarradas e non seram moi longas nem moi pequenas (García y García 1982: 52).
Sobre esta vestimenta véxase Rodríguez Parada (2019: 335-338, s.v. garnacha). Véxase tamén no Cancioneiro Geral de Garcia de Resende (Dias 2003: VI, s.v. garnacha).
As quince sílabas métricas do verso esixen unha episinalefa (manto‿/‿E).
As locucións adverbiais modais a firmes ‘firmemente’ e a fio ‘decote’ son documentacións únicas na lingua medieval; isto é o que explica a diversidade editorial na interpretación da lección de B: Lapa (e mais Lopes) estabelece unha locución a finas a partir dunha hipotética expresión jurar a finas e a fio, que sería «uma frase feita, aliterante, com o sentido de “jurar sem a menor hesitação”»; contrariamente, Paredes, seguido por Littera, prefire o hapax verbal afiar, como variante de fiar ‘asegurar, garantir’ e fixa a firmes ‘con firmeza, firmemente’ (lectura suxerida por Michaëlis e confirmada en Corominas, xa que conta con documentación en castelán medieval co significado «firmemente, de veras» (Corominas & Pascual (1980-1991, s.v. firme). Finalmente, a locución a fio ‘decote’ está ben documentada en galego (véxase RILG, s.v. fío), ao tempo que é recollida no dicionario de Cândido de Figueiredo, co significado de “a eito, seguidamente” (Figueiredo 1978 [1939]: s.v. fio).
Estes versos parecen conter unha chamada á reflexión (verse no espello) e á contención, para que desbote, se a tiña, a intención de ir matar a Joan Coelho, que debía estar en Sevilla e con quen parece que tivera algunha disputa anterior.
A lectura morte (<mite> B) é conxectural a partir da verosímil hipótese dun erro por <mrte> e tamén da alusión a unha liorta grave con Joan Soarez Coelho no v. 24 (ca dizen que baralhastes con [Don] Joan Co[e]lheiro). Igualmente conxecturais son outras propostas editoriais para este paso: mercee (Lapa, voz trisilábica), mente (Paredes), vinte (Lopes, cfr. med. viinte) ou, mesmo, morte, ou mui ter, lección incomprensíbel de Littera.
Talho no contexto significa ‘golpe ou corte de espada’.
Na lingua medieval non era obrigatoria a presenza do artigo co indefinido todo, tal como se percibe neste verso (todas cousas) e noutros textos da época, como a tradución da General Estoria:
Abraã foy por sy omẽ entẽdido em todas cousas (Martínez López 1963: 132).
Nótese a presenza do participio de segunda conxugación ardido, que presenta xa o sufixo -ido (tamén en 493.3), únicas mostras das formas modernas no corpus trobadoresco profano, xunto con fodido en 1347.6 e 1638.2 (tamén fududo en 1567.7) e sabido en 839.1 (tamén sabudo en 568.20, 783.23, 1041.6 e 1332.34).
Por outra parte, a existencia da variante eno na lingua das cantigas favorece a súa escolla para salvar a hipometría do verso. Ademais, ao longo dos cancioneiros detéctase con frecuencia a presenza de no(s) ~ na(s) en B cando A achega a lección correcta eno(s) ~ ena(s) (véxanse 66.9, 164.r2, 217.11, 227.4, 278.21, 355.8).
Fazer capa é ‘aproveitarse ou abusar de alguén’.
Todos os editores nivelaron lingüisticamente a forma gardade, facendo desaparecer do corpus a variante gardar en prol de guardar. Véxase nota a 28.16.
Escatimoso ponteiro, hapax na poesía trobadoresca, é, segundo Lapa, ‘brigador ofensivo’, definición axeitada tendo en conta a definición de escatimoso, ausente na lexicografía galego-portuguesa mais presente na española ‘malicioso, astuto y mezquino’ (Real Academia Española 2014: s.v.), formado sobre escatimar (véxase tamén o antigo Diccionario de Autoridades, s.v. escatimar).
Don Joan Coelheiro é unha referencia burlesca a D. Joan Soarez Coelho (véxase v. 12).
En contraste con 1587.21 e 23, onde a expresión verbal meter mão equivale a ‘intervir, actuar sobre’, na pasaxe afonsina parece presentar o valor de ‘acometer, atacar’, en liña coa maioría das documentacións desta expresión no período medieval. Véxanse, por significativas, algunhas pasaxes da Demanda do Santo Graal (CGPA):
Era tal custume que todo cavaleiro que ende companheiro fosse nom devia meter mão em cavaleiro pois que lhe sa espada desse já tanto de erro nom lhe haveria feito (...) Ca eu nom catarei aa tua traiçom mas a que nom devo meter mão em rei fora por minha vida defender ou por meu senhor terreal (...) Mas pero bem vos digo que me errastes mui mal, que som vosso irmão da Távola Redonda, por que nom devêr[a]des em mim mão meter em nem ũa guisa.
Por súa parte, mão, como outras voces terminadas en -ão e en -ao (nomeadamente mao, véxase nota a 485.20), presenta nos apógrafos italianos a forma gráfica <aāo> ou <āao>, con duplicación vocálica característica destes encontros vocálicos, presente na escrita galego-portuguesa desde os seus inicios e con frecuencia progresiva nos textos finais da Idade Media.
Tango é a P1 do presente indicativo de tanger ‘tocar, palpar’ (<tangere), que noutros contextos das cantigas presenta o valor de ‘tanxer, tocar un instrumento musical’ (1294.2 e 7, 1344.6, 1515.10).
O indefinido u͂u (e tamén algu͂u e neu͂u) debería, aparentemente, computar como bisilábico, e así acontece con certa frecuencia ao longo do corpus; porén, na maior parte das súas aparicións funciona como unha forma monosilábica, revelando dese xeito que se trata dunha grafía conservadora. Algo similar acontece con bõo ~ boo (véxase nota a 241.10) e, aínda en menor medida, sõo ~ soo (véxase nota a 10.25), que son basicamente voces bisilábicas, aínda que nalgunhas ocasións computan como unisilábicas.
A interpretación lapiana no final do verso (pato ei e frango), para alén de non corresponder exactamente coa lección de B (<petei>), introduciría unha forma frango ‘polo, pito’, probabelmente pola asociación semántica pato / frango. No entanto, na altura cronolóxica das cantigas a voz moderna (portuguesa) frango tiña de presentar a forma frangão ou frangõo: os primeiros rexistros de tal termo achámolo nun documento do Mosteiro de Chelas de 1442:
E dem e paguem em cada hũu ano a ellas prioressa e soprioressa e conuento en paz e en ssaluo dentro no dicto moesteiro por dia de Santa maria dagosto trezentos e víj́nte e noue Reaes brancos ora corrents/sic/. e hũu par de frangoons E começarem fazer a primeira paga da dicta contija e frangoons por dia de ssanta maria dagosto primeira que uem... e pagar cada ano a dicta contija de dínheiros e frangoons por o dicto dija no dicto moesteiro.
Tamén nun documento de 1457, da zona de Ulloa:
mays nos dares por dia de natal hun par de frangoos posto en saluo en dicto moesteiro (cfr. CGPA).
Parece evidente, pois, que estamos perante a primeira documentación de petar ‘bater, golpear’, que non conseguimos achar no período medieval, excepto na tradución galega do Liber de medicina equorum de Giordano Bruno:
Et, tirado de rreiz o corno, mete na chaga estopa petada, con cal envolta et con mel (Pérez Barcala 2013: 179).
Canto ao verbo franger ‘quebrantar, romper’ (do lat. frangere), é tamén raro nos textos medievais, mais pode acharse nas Cantigas de Santa Maria:
por teu fillo frangisti
a carcer escura u yamos (CSM 40.30).
Moi probabelmente o autor xogue tamén coa frecuente expresión notarial que incluía os verbos latinos pectare e frangere ‘pagar e quebrantar’ a respecto do incumprimento dun contrato e as correspondentes sancións (véxase Magán Abelleira & Ron Fernández 1999).
Obsérvese a repetición da conxunción completiva que tras unha frase parentética (véxase nota a 53.17-18):
E ar oi-vos eu dizer que, a quen quer que chagassen
con esta vossa espada, que nunca se trabalhassen
ja máis de o gua[re]ceren se o ben non agulhassen.
O verbo agulhar, novo hapax trobadoresco (e medieval) parece formación verbal sobre agulha, significando, por tanto, ‘coser con agulla’, aínda que en 1697 esta forma é recollida no Thesouro da lingua portugueza de Bento Pereira como variante de aguilhoar (véxase CLP, s.v. agulhar).
Amoar ‘afiar, aguzar (cunha moa)’ provén do derivado verbal do lat. mŏlam (Rivas Quintas 1978: s.v. amoar).
Precedente
