478 [= RM 18,26]

Non me posso pagar tanto

Afonso X

Notas

Texto

• *

  O esquema métrico desta cantiga aparece, como mostra de intertextualidade métrica, na cantiga 545, de Don Denis (vid. Gonçalves 2016 [1992]: 229-230).

• 4

  A lección dos manuscritos (<damicõ> B, <da miçõ> V) parece indicar que estamos perante o substantivo misson (ou mixon), con troca gráfica na consoante sibilante, voz que se atesta tamén en 1413.23 e 1655.19, en ambos os contextos coa acepción de ‘gastos, despesas’; no entanto, nesta pasaxe afonsina é máis acaído o sendo de ‘actividade militar’ que missionem presentaba tamén no latín. No CGPA aparece tanto missõ ~ missom como mixon ~ mixom ~ mixõ, en xeral co significado de ‘encargo, cumprimento, obriga’ (tamén aceptábel para esta pasaxe afonsina), ambas as dúas formas con variación fono-gráfica similar que responde á mesma diverxencia evolutiva que se produce, por exemplo, en prijon ~ prison (con palatalización por iode vs. desaparición do iode, véxase Ferreiro 1999: §107b). Diversas variantes gráficas desta voz (missõ, mison, [mixon], myssõ) poden verse en Machado Filho (2013: s.v.).

• 8

  A forma bo͂o, con grafía conservadora (véxase a significativa situación de 887.42, coa oposición <bon> A vs. <bo͂o> BV), é metricamente unisilábica, por tanto perfectamente equivalente de bon, tal como acontece en diversas pasaxes ao longo das cantigas (241.10, 464.8, 475.31, 724.7, 805.9, 889.24, 1119.19 e 31, 1174.11, 1393.8, 1448.25, 1587.26, 1594.15, 1636.24). Esta alternancia gráfico-métrica é similar á que se rexistra na P1 do presente indicativo de seer (son / so͂o) e, tamén, a un / u͂u. Véxase nota a 10.25 e 47.20.

• 10

  A expresión demo de, seguida dun nome, funciona como adxectivo co sentido de ‘demoníaco, malvado’. Véxase nos corpus das cantigas profanas: 

  d’al and’ora máis nojoso 
  do demo d’ũa meninha (383.25).

  ca o dem’agora d’Amor 
  me fez fillar outra sennor (901.5).

• 11

  Eis a primeira aparición dos alacrães (nótese a variación alacran ~ alacra, cfr. vv. 25, 38, 52), que se dotan de valores metafóricos e simbólicos derivados do carácter ponzoñoso deste animal (Montero Curiel & Montero Curiel 2005: 307-310).

• 13

  A grafía <ll> de BV en <elles>, alén de se rexistrar en múltiplas ocorrencias de nulho nos apógrafos italianos (especialmente en B) en vez de <lh>, só se acha de forma esporádica como grafía etimolóxica en voces con /l/ procedente, en xeral, da xeminada latina (ali, bailada, castelo, cavalo –e cavaleiro–, esmola, querelar, Varela, vassalo, Vilanansur etc., con especial incidencia en ela, aquela e ele/s), moi esporadicamente na forma do pronome el (e mais do artigo el-) (véxase nota a 637.2), nalgunha asimilación do artigo ou do pronome (véxase notas a 6.32 e 918.11) e, finalmente, en voces co secuencia fonética [ɾl], que é transmitida sistematicamente en BV coa grafía <rll> (véxase nota a 392.9).

• 14

  Nótese a grafía arcaica da asimilación que se produce no encontro de Deus co pronome identificador (Deus-lo santo, v. 14; pois-las, v. 45). A secuencia <s-l> (e <r-l>) en que está implicada a forma arcaica lo(s) ~ la(s) do pronome identificador (artigo ou pronome) no encontro con algúns vocábulos acabados en -s (ou -r) debe ser lida como [l], independentemente de que a grafía presente a forma máis antiga (véxase tamén nota a 83.21 e 139.2). No corpus trobadoresco profano, o pronome identificador sofre asimilación fonética xeral con diversos elementos lingüísticos (pronomes, adverbios, conxuncións, e con algúns nomes e/ou participios), especialmente con mais e pois. Cfr. nota a 5.10.

• 16

  En Afonso X o granhon ‘barba’ aparece asociado aos coteifes (véxase tamén 477.1, 489.32), aínda que esta voz aparece tamén en 1613.17 e 1631.6. Fóra de apelativo como sobrenome ou alcume, só o achamos nas Cantigas de Santa Maria (CSM 293.28 grannon, 305.58 grannões; véxase Mettmann 1959-1972: IV, s.v. grannon) e nos Miragres de Santiago:

  Et entõ tomaras dous dentes et hũu pouquo de granõ et a cabeça darla as aa rreyna dona Orraqua (Pensado 1958: 66).

• 19

  Chanto é a evolución patrimonial de planctum ‘pranto’, que se corresponde co verbo changer (<plangĕre), atestado en 1585.24.

• 21

  O indefinido u͂u (e tamén algu͂u e neu͂u) debería, aparentemente, computar como bisilábico (tamén no v. 40), e así acontece con certa frecuencia ao longo do corpus; porén, na maior parte das súas aparicións funciona como unha forma monosilábica, revelando dese xeito que se trata dunha grafía conservadora. Algo similar acontece con bõo ~ boo (véxase nota a 241.10) e, aínda en menor medida, sõo ~ soo (véxase nota a 10.25), que son basicamente voces bisilábicas, aínda que nalgunhas ocasións computan como unisilábicas.

  O dormon ‘barco’, conservando a lección transmitida por BV, é un hapax na lingua medieval e moderna, procedente do gr. dromon ‘navío de carga’. Tamén foi interpretado tal termo como dornon, aumentativo de dorna ‘barca’, mais a dorna medieval que está atestada (véxase CGPA, s.v. dorna) refírese sempre a un recipiente onde se recolle o viño despois de pisar a uva e nunca a unha embarcación, que parece ser unha evolución semántica posmedieval (véxase Varela Sieiro 2003: 293-294). Véxase Ferreiro 2015: 263-264.

• 24

  O verbo fugir é variante da forma, aínda maioritaria, fogir (< fŭgĕre), que sofreu un proceso de asimilación e harmonización vocálica ([o...í] > [u...í]) que afecta tamén as formas conxugadas; un proceso similar verifícase noutros verbos con representación no corpus profano: bulir (vs. bolir), cuspir (vs. cospir), destruir (vs. destroir), nuzir (vs. nozir); o mesmo acontece coas formas avurrido ou fugido. Cfr. nota a 460.2.

  O galicismo poçon ‘veneno’ (tamén en 1590.10) é voz literaria (cfr. a forma xeral peçonha, poçoia, peçoia etc.), moi frecuente nas Cantigas de Santa Maria, mais ausente da restante produción medieval.

• 27

  Conservamos a forma tavolado (‘armazón de táboas utilizada en xogos cabaleirescos’) dos manuscritos, aínda que moi probabelmente sexa un lapso por tavlado desde o momento en que o verso ficaría hipermétrico e a forma con síncope aparece atestada en Lopo Lias:

  Podedes én bafordar
  e o tavlado britar (1365.16).

  Lançar a tavolado equivale, pois, a bafordar (véxase v. 30).

• 30

  O primeiro elemento do verso ofrecido polos manuscritos é <adeo> B, <ade o> V, feito que provocou diversas interpretacións a partir da existencia dun erro de transmisión: desde propostas conxecturais como oimais (Michaëlis) até aqui (Lapa), face a ades (ou adés), proposto por Lopes (e aceptado por Paredes en 2010 e continuado en Littera), como un provenzalismo co significado de ‘decote’. Porén, este empréstimo sería un hapax, razón que nos leva a propor ad’eu, considerando a presenza do verbo ader e dunha forma <eo> errada por eu, cun erro <-o>/<-u> que se detecta en vocábulos como deu (1531.6) seu (1309.9) ou meu (540.1, 553.3, 570.7, 1186.6, 1570.28), para alén de se rexistrar directamente <eo> en vez de <eu> no propio pronome (61.12, 621.16, 1161.8)¹ . Canto ao verbo ader (< addere) ‘acrecentar, engadir’, é pouco frecuente (o verbo xeral é e͂ader, procedente de in-addere), mais é recollido por Nunes no seu vocabulario arcaico (Nunes 1929: s.v. ader) e encóntranse algunhas ocorrencias no Corpus Galego-Portugués Antigo: por exemplo, na carta de confirmación das partillas de Joana Diaz polos fillos e netos de seu marido Fernan Fernandiz Cogominho do ano 1278:

  e os scritos e as cartas e os strumẽtos que ende per dante mj̃ mostrarõ e léér fezerõ, e que por mercéé e por dereyto se hy algũã cousa era pera correger ou pera tolher ou pera ader que eu que o fezesse.

  Véxase tamén ader nun documento de 1433 do Livro do Concello de Pontevedra:

  Rúa dos Arçedianos: postores, Johán Porquello e Johán de Vylauerde; colledor, Vaasco de Deça, DCCCL XII mrs que aderon CL mrs.

  Tamén aparece na tradución galega da General Estoria:

  et diz que põys que em estes nõ se começarõ amellorar que nõ ouvo coydado delles em ader nẽ de asperar los (Martínez López 1963: 36)

  E para alén de varias obras recompiladas no Dicionário dos Primeiros Livros Impressos em Língua Portuguesa (Machado 2015: s.v. ader), podemos achar máis ocorrencias en textos sinodais portugueses de finais do século XIV ou comezos do XV:

  Item declarando e adendo em hũa constituçom que hé ordinhada de gram tempo na nossa eigreja de Coinbra (...) Ademos ainda mais e defendemos que os alcaides, alvaziis, juizes, moordomos e outros quaaesquer oficiaes ou seus homẽes se non tremetam nem presumam de se tremeterem de castigar nem punir nem correger os exeços dos clerigos e religiosos a nós sojetos (García y Garcia 1982: 199, 330).

  Téñase en conta, ademais, a existencia do derivado nominal adimento (véxase Roberts 1940: s.v. aditamento).
  Desta forma, ad’eu constituiría unha expresión parentética, cunha explicitación da primeira persoa, que xa está presente nos vv. 25, 36 e 46.
  Bafordar ‘tirar lanzas en xogos de cabalaría’ (tamén en 723.2, 769.2 e 9, 1365.15) é sinónimo de lançar a tavolado (véxase v. 27). Ambas as dúas accións aparecen decote unidas en diversas narracións medievais de teor cabaleiresco:

  Os castelãos a hũu cabo alançauã et quebrantauã os tauolados, et os outros tragiã armas et bufurdauã (...) Et forõ y grandes alegrias ademays de lãçar a taualados et de bofurdar et correr touros et de jogar tavolas et açedrẽches et moytos iograres (tradución galega da Crónica de Castilla e da Estoria de España; Lorenzo 1975: I, 138, 176).

  Mays todos cada día andauã ante ela bufurdando et lançando o trauado (...) Et os caualeyros lançauã a trauados et bufurdauã (Crónica Troiana; Lorenzo 1985: 720, 721).

  Vaasco Gonçalvez Peixoto, que foi de boas manhas em lançar a cavalo a tavolado e em bafordar e em nas outras cousas que perteencem a fidalgo (Livro de Linhagens do Conde D. Pedro; Mattoso 1980: II/2, 42).
   
  E baffordavã e britavã tavolados e filhavã escudos e lanças (Crónica Geral d’Espanha de 1344; Cintra 1952-1990: III, 80).

• 31

  Perante as lección <noide> e <noude> de B e V, respectivamente, concedemos prioridade a B, tendo en conta, ademais, que a variante noute é extremamente rara nos textos medievais, aínda que existe unha atestación conxectural en 1487.21.

• 33

  A voz roldar, anterior a rondar, é a forma utilizada nos textos medievais, en xeral relacionada coa actividade militar. Entre outros:

  poserõ dez mill caulayros que rroldassen a oste aquela noyte (Crónica Troiana; Lorenzo 1985: 404).

  e foy feita em quãto roldarom e velarom e roldarom (sic) a primeira guarda (...) sofrendo muyto afam, ca muytas vezes el per seu corpo velava e roldava o arreal con suas guardas (Crónica Geral de Espanha de 1344; Cintra 1952-1990: II, 114; IV, 487).

  e alcançarom voz por o Meestre, rrolldamdo e vellamdo a villa aas portas fechadas em nome delle (Crónica de D. João I; Fernão Lopes 1994: 85).

• 36

  A forma foi é tamén P1 de pretérito de seer (e de ir): a pesar de que en xeral se estabelece unha oposición P1 / P3, fui (< fŭī) / foi (< fŭĭt), pola acción metafónica de -ī final nalgúns pretéritos fortes (cfr. tamén fiz vs. fez, sive vs. seve, tive vs. teve etc.), foi pode ser tamén resultado de P1, o mesmo que fui aparece esporadicamente como forma de P3 (sen efecto metafónico, por tanto, ou con xeneralización analóxica de unha ou outra persoa).

• 38

  A variante alacra (tamén no v. 52) convive na cantiga (vv. 11 e 25) e na lingua medieval coa forma alacran e con outras variantes descendentes da base árabe. Cfr. as variantes alacrã, alacraia, alacran, alacrau, lacrau etc. no Dicionário de Cândido de Figueiredo (1978, s.v.).

• 42

  Fronte á proposta de emenda dos diversos editores, neste verso interpretamos literalmente, como xa fixeran os Machado, a lección coincidente dos manuscritos (<ia ia mei>), con pleno sentido no contexto, de modo que son necesarias as sinalefas i‿á e mais me‿i.

• 47

  Para o formato gráfico arcaico no encontro pois-las véxase nota ao v. 14.

• 48

  Fronte á forma xeral senlheiro, aparece esporadicamente a variante fonética sinlheiro (tamén en 479.7 e 1402.11), que se rexistra, aliás, na Crónica de 1344 (Cintra 1952-1990: III, 145). Cfr. tamén nota a 1298.2.

• 49

  A rima debeu impor a forma mercadeiro, que só se atesta en Afonso X (tres ocorrencias, tamén en rima, nas Cantigas de Santa Maria; véxase Mettmann 1959-1972: IV, s.v.), pois non conseguimos achalo en ningún outro autor ou obra medieval, face á forma xeral mercador (non rexistrada nas cantigas profanas, mais si nas relixiosas). Neste sentido, seguramente se trate dun castelanismo do rei Afonso X.

• 51-52

  Non existe dúbida sobre a unánime lección de BV, que levaría a culpar, tal como todos os editores fixaron no v. 51. No entanto, do punto de vista semántico, non ten sentido nin é coherente atribuír este verbo aos alacráns. É por isto que a nosa proposta acode a colpar (suporía un erro <u>/<o>, bastante frecuente), verbo derivado de colpe ‘golpe’ (véxanse as variantes colpe, colbe e golpe no Glosario). O verbo colpar xa está presente noutra cantiga de Afonso X a través do participio:

  mais empero era-x’el tan braceiro
  que ouv’end’ela de ficar colpada (493.7).

  E tamén se rexistra nunha cantiga de Joan Baveca:

  E ali logo, u sa lide avolver,
  verran-vos deles deante colpar;
  des i os outros, por vos non errar,
  ar querran-vos por alhur cometer (1472.9).

  Deste xeito, o final da cantiga preséntase coherente: ‘prefiro mellor andar só e ir como mercador á procura dalgunha terra onde non me poida picar nin alacrán negro nin pinto’.