864 [= RM 14,9]

Oi oj’eu ũa pastor cantar

Airas Nunez

Notes

Text

• *

  Esta cantiga pertence a un reducido conxunto de sete composicións de carácter híbrido que combinan en graos diferentes elementos propios das cantigas de amigo –mais tamén das cantigas de amor e mesmo das de escarnio– con elementos temáticos e léxicos propios do xénero da pastorela. Era esta unha modalidade poética bastante cultivada nas tradicións literarias oitánica e occitánica, en que un cabaleiro encontra soa e require de amores a unha moza pastora. As outras cantigas deste grupo son: Ũa pastor se queixava (nº 517), Ũa pastor ben-talhada (nº 551) e Vi oj’eu cantar d’amor (nº 564), de Don Denis; Cavalgava noutro dia, de Joan Perez d’Avoin (nº 691); Pelo souto de Crexente, de Joan Airas de Santiago (nº 969) e, finalmente, Quand’eu un dia fui en Compostela, de Pedr’Amigo de Sevilha (nº 1100). Sobre esta cuestión véxase Tavani (1986: 217-223).
  Por outra parte, a composición de Airas Nunez é única no corpus por presentar cobras independentes que funcionan a modo de refrán, todas elas con manifesta intertextualidade –máis ou menos explícita– con outros textos do trobadorismo profano. Repárese, ademais, como xeralmente nestes para-refráns, a rima é asoante ou toante, facto que se rexistra nun grupo significativo das cantigas de amigo (ou similares), todas elas de teor tradicionalizante. Véxase nota á cantiga 583.
  Nótese, finalmente, a aparición da mesma palabra e/ou secuencia rimante no primeiro e derradeiro verso de cada estrofa (I cantar; II mui ben; III enton; IV a pastor).

• 2

  A distinción entre d’u ‘de onde’ e du ‘cando’ parte de Huber (1986 [1933]: §482) e foi retomada por Tavani na edición de Airas Nunez (1992 [1963]), aínda que ficou anulada en Littera coa emenda para u. Presenta poucos rexistros na lírica profana (323.13, 564.13, 634.11, 864.2) e comparece nunha ocasión nas Cantigas de Santa Maria:
            O ben que perdeu Eva
            du perdeu parayso,
            cobrou Santa Maria
            pelo seu mui bon siso (CSM 320.20).

• 3

  Os segundos e terceiros versos de todas as cobras son eneasílabos graves (cfr. tamén as sinalefas mi‿achega[n]do –v. 11– e logo‿a –v. 27–), feito que anula a necesidade de ningunha reintegración neste verso (ou no v. 19), que tanto Nunes como Cohen e Littera realizaron.
  Por outra parte, no corpus das cantigas, a forma xeral derivada de singularium/am é senlheiro/a (ás veces coa forma disimilada sinlheiro; véxase nota a 478.48), con evolución regular da secuencia [ng’l] a [nʎ] (véxase Ferreiro 1999 [1995]: §91b). En Martin Codax rexístrase, porén, senneira, que documenta o seguinte paso evolutivo da secuencia [nʎ] a [ɲ] (cfr., por exemplo, ŭngŭlam > unlla > uña). Cfr. nota a 1298.2.

• 4

  Nótese a forma ascuitar (< auscŭltāre), igual que asconder (< abscondĕre), de uso compacto no corpus da lírica profana, con as- inicial previo ao posterior proceso de asimilación e/ou confusión prefixal.

• 6

  O encontro sŭb-ĭllum desembocou na asimilación so-lo (tamén no v. 24), igual que ŭbī-ĭllum derivou en u-lo (forma sobrevivente en galego). En calquera caso, a solución so-lo rexístrase só en cantigas de amigo (véxase tamén 659, 922, 1161), talvez como máis outra marca de teor arcaizante. Nos restantes xéneros foi regularizado este encontro, que presenta a forma so ~ su o(s)/a(s) (véxase Glosario, s.v. so). Neste sentido, a presentación formal de Littera (sô lo) non é axeitada, por canto suxire a conservación da consoante lateral do artigo en posición posvocálica.

• 6-8

  O ramo verde remite a dúas composicións presentes no corpus das cantigas. Véxase a cantiga de Pero Gonçalvez de Portocarreiro (UC 922):

  O anel do meu amigo
  perdi-o so-lo verde pino,
  e chor’eu, bela!

  O anel do meu amado
  perdi-o so-lo verde ramo,
  e chor’eu, bela!

  Perdi-o so-lo verde pino,
  por én chor’eu, dona virgo,
  e chor’eu, bela!

  Perdi-o so-lo verde ramo,
  por én chor’eu, dona d’algo,
  e chor’eu, bela!

  Outrosí, revive no inicio dunha cantiga de Don Denis (585.1-6):

  –Ai flores, ai flores do verde pino,
  se sabedes novas do meu amigo?
  Ai Deus, e u é?

  Ai flores, ai flores do verde ramo,
  se sabedes novas do meu amado?
  Ai Deus, e u é?

• 8

  A reintegración da copulativa inicial no verso en Nunes, Cohen e Littera só se explica pola tentativa de restauración da isometría nunha cobra con función de refrán que se presenta como anisométrica en todos os casos (cfr. vv. 14-16, 22-24 e 30-25). 

• 11

  Nótese a presenza da construción adverbial mui passo ‘amodiño’ (cfr. gal. mod. paseniño).

• 14

  Para alén a aparición de estorninho com antropónimo na Crónica de D. Fernando de Fernão Lopes, esta voz é atestación única nos textos medievais, pois hai que esperar ao século XVI para achar estorninho no dicionario de Jerónimo Cardoso, ou nas obras de Gil Vicente e de Camões (véxase CdP, s.v. estorninho).
  Por outra parte, avelanedo  (voz derivada do lat. abellanētum), tal como avelana e avelanal (v. 24), e como outras voces que aparecen con frecuencia nas cantigas de amigo (Granada, irmana, louçana, sano, venia etc.), mostra a conservación de -n- intervocálico, sen dúbida como decoración arcaizante propia deste xénero (véxase Ferreiro 2008b), aínda que tal arcaísmo fonético pode moi esporadicamente aparecer tamén noutro tipo de composicións (véxase 429.r8 e 473.4).

• 14-16

  Novamente estes versos deberán ser citación ou eco doutro(s) texto(s) das cantigas. Neste caso, o terceiro verso da cobra é repetición literal (con copulativa inicial) do refrán dunha cantiga de Roi Paez da Ribela:
            Malaventura mi venha
            se eu pola de Belenha
            d’amores ei mal! (1436.1-3).

• 15

  A restauración da vogal final de peno, xa en Nunes, é necesaria por rima (toante) avelanedo : peno.

• 19

  A forma guirlanda de todos os editores precedentes (tamén no v. 25) só a achamos nas Cantigas de Santa Maria coa variante guerlanda (CSM 121), fronte a grilanda, forma que estabelecemos a partir da lección <gⁱlanda> de BV e que se documenta noutros textos medievais (véxase tamén Rodríguez Parada (2019: 359-361):

  et este tragia ẽna cabeça hũa grilanda de pyno (trad. galega da General Estoria; CGPA s.v.).

  et per aquel entẽdíã se sse cobríã ben ou sse tragíã aposto ou desapostadas suas grilandas (Crónica Troiana; CGPA, s.v.).

  et se os allẽos vencíam os seus, coroávaos con grilandas de ramos e de flores (...) e por aquela entendían se se cobrían ben ou se se tragían aposto en súas grilandas (Historia Troiana; Pichel Gotérrez 2013: 1.497, 1.684).

• 22-24

  Nestes versos, a citación explícita dunha cantiga de Nuno Fernandez Torneol é evidente se confrontamos ambos textos:
            Que coita tamanha ei a sofrer
            por amar amig’e non o veer!
            E pousarei so-lo avelanal.

            Que coita tamanha ei endurar
            por amar amig’e non lhi falar!
            E pousa[rei so-lo avelanal] (659.1-6).

• 23

  Neste verso localízase unha crase única na lírica trobadoresca, cal a que se produce no encontro nono ousar, con fusión do pronome coa vogal inicial de ousar.

• 26

  A voz manselinho/a é unha mostra da dupla sufixación -elo+-inho (véxase Ferreiro 2001 [1997]: §464) que o adxectivo (ou adverbio) presenta noutros dous contextos do corpus lírico profano:
            Sedia la fremosa seu sirgo torcendo,
            sa voz manselinha fremoso dizendo
            cantigas d’amigo.

            Sedia la fremosa seu sirgo lavrando,
            sa voz manselinha fremoso cantando
  ​​​​​​​          cantigas [d’amigo] (735.2 e 5, Estevan Coelho)

  ​​​​​​​          A moça ben parecia
  ​​​​​​​          e en sa voz manselinha
  ​​​​​​​          cantou e diss’a meninha: / ... (1277.8, Lourenço).
  O mesmo acontece co adxectivo fraquelinha, utilizado por Joan Garcia de Guilhade nunha cantiga de escarnio, en claro contraste coa aparición de -elinho, ligado aos xéneros amorosos:
  ​​​​​​​          Dona Ouroana, pois ja besta avedes,
  ​​​​​​​          outro conselh’ar avedes mester:
  ​​​​​​​          vós sodes mui fraquelinha molher
  ​​​​​​​          e ja máis cavalgar non podedes (765.4).
  E aínda se rexistra o substantivo mocelinha na mesma cantiga de Guilhade:
  ​​​​​​​          Que feramente as todas venceu
  ​​​​​​​          a mocelinha! En pouca sazon
  ​​​​​​​          de parecer todas vençudas son (765.14).
  A voz mocelinho atéstase tamén nas Cantigas de Santa Maria:
  ​​​​​​​          foss', assi proug’aa Virgen, que dos çeos é Reynna:
  ​​​​​​​          fez que o moço pedisse de comer, e foi aginna
  ​​​​​​​          guarid’e trebellou logo conos outros moçelinnos (CSM 389.38).
  En calquera caso, esta re-sufixación con -inho sobre un anterior sufixo -elo/-a revela como este sufixo xa deixara de ser produtivo e de ser utilizado nas formacións diminutivas.

• 27

  Nótese a translación mecánica de <camȳo> BV como camĩo en Tavani a pesar da rima con manselinho. A existencia de voces acabadas en -inho/-inha en rima con alternancia das grafías <ĩ>/<ỹ> (con vogal nasalizada) ou <inh>/<ynh> (con consoante palatal) demostra que xa no século XIII se consolidara na lingua o desenvolvemento da nasal palatal¹ : bainha - galinha (469.7-8 <baynha> B - <galỹa> B); aginha - campinha - espinha (478.9-13 <a gỹa> BV - <canpynha> BV - <espinha> B, <es pinha> V); arminhos - vinhos - martinhos - mesquinhos (489.25-29 <ar minhos> B, <arminhos V> - <vỹos> BV - <maʳcmhos> B, <maʳtinhos> V - <mesqⁱnhos> BV), martinhos - vinhos (494.25-26 <Martinhos> B, <martinhos> V - <vyõs> B, <vỹos> V); manselinho - caminho (864.26-27 <mãselinho> B, <manselinho> V - <camỹo> BV); cortinha - cozinha - aginha - farinha (1460.19-23 <cortinha> BV, <cozĩa> B, <coziã> V - <agĩa> B, <agiã> V - <farinha> BV), toucinhos - ansarinhos (1537.11-12 <roncinhꝯ> B - <anssarĩꝯ> B); mezquinho - Cogominho - martinho (1579.11-14 <mezq̄nho> B - <cogomiõ> B - <m’tinho> B); vinho - mininho (1584.19-20 <vỹo> B - <mininho> B); sobrinho - vinho (1660.7-8 <sobrĩo> B, <sobriõ> V - <vinho> B, <uinho> V); vinho - meninho (1682.8-10 <uinhu> V - <menĩo> V). 
  Algo similar acontece nas Cantigas de Santa Maria, onde, para alén das variacións existentes entre os catro manuscritos² , nas súas rimas tamén se percibe a convivencia ou a alternancia das solucións -inno/-ĩo ~ -inna/-ĩa (ou con <y>) nas rimas ao longo de toda a obra³ : Archetecrỹo - vinno (CSM 23.3-4), camỹo - menỹo - festinno (CSM 43.45-47), velloçinna - mesquinna - Reỹa (CSM 75.18-20), meezỹas - reỹas - mesquinnas (CSM 89.31-34), menynnos - pequenỹos (CSM 89.70-72), camỹo - pastorynno - menỹo (CSM 102.17-19), Reynna - menỹa - cortynna (CSM 105.7-11), carpynnas - reynnas - meezỹas (CSM 105.98-102), mesquĩa - tĩia - aginna (CSM 114.21-23), aginna - tiinna - Reynna - meezỹa (CSM 115.186-191), Menynno - festỹo - furadynno (CSM 136.28-30), pastorynno - festỹo - fremosỹo (CSM 145.40-42), mesquỹa - ovellỹa - agỹa (CSM 147.16-20), festynno - camỹo - velocỹo (CSM 147.40-44), vynno - mesquynno - minỹo (CSM 149.58-60), Reynna - agỹa (CSM 158.25-26), mesquynna - Reynna - agỹa (CSM 167.30-32), Minỹa - Reynna (CSM 180.2-4), agynna - menynna - fremosynna - mesqỹa (CSM 195.39-44).
  É máis, nunha voz como vinha, cuxa nasal palatal non procede da caída de -n- intervocálico senón da secuencia [nj], aparece concorrencia das tres grafías posíbeis na obra mariana. Véxase, por exemplo, vinna (CSM 132.40; 161.3, 28, 29 etc.), vynna (CSM 161.12, 37; 226.36 etc.) e vỹa (CSM 161.20, 33; 325.55, 60 etc.), vocábulo procedente do lat. uīnĕa(m). Mesmo pode aparecer co formato gráfico vĩa e vỹa en convivencia rimática con formas procedentes de bases coa terminación latina -īna(s): vỹa - meezỹa - Reynna (CSM 321.53-54), meezỹas - vĩas - Reynnas (CSM 352.30-32).

• 29

  Os dous manuscritos transmiten este verso hipermétrico. O paralelismo construtivo da cantiga impide a expunción da copulativa inicial:
            e dizia mui ben este cantar (v. 5)
            e dizia este cantar mui ben (v. 13)
            e dizia este cantar enton (v. 21)
            e dizia este cantar (ben) a pastor (v. 29).
  Nótese que, probabelmente, a solución resida na expunción do adverbio ben, de modo que ficaría ausente nas dúas últimas aparicións (vv. 21, 29) fronte ás dúas primeiras (vv. 5, 13).

• 30-35

  Esta estrofa-refrán remite de inmediato a unha cantiga de Joan Zorro (UC 1167):

  Pela ribeira do rio
  cantando ia la dona virgo
  d’amor:
  «Venhan-nas barcas polo rio
  a sabor».

  Pela ribeira do alto
  cantando ia la dona d’algo
  d’amor:
  [«Venhan-nas barcas polo alto
  a sabor»].

• 31

  A conservación de /l/ na forma do artigo incide tamén na procura dunha retórica arcaizante na elaboración das cantigas de amigo (véxase Ferreiro 2008b, 2013), igual que acontece noutros poemas (587, 609, 704, 735, 781, 825, 891, 892, 903, 969, 1130, 1166, 1167, 1169, 1201, 1206, 1281, 1294, 1297, 1299, 1304 e 1314) e do mesmo xeito que se verifica coas correspondentes formas pronominais (véxase nota a 586.5).
  A voz virgo (‘virxe’) reforza, novamente, a presenza de elementos arcaizantes, pois só se localiza en cantigas de amigo (véxase 1169.11, xunto coa expresión dona virgo en 922.8 e 1167.2), todas elas de Airas Nunez e Joan Zorro. Para alén da súa presenza neste xénero e mais en fórmulas latinas (ou na denominación do signo zodiacal), só achamos este latinismo (cfr. lat. virgo,-inis) nun documento galego de 1427, nun uso inducido polo latín litúrxico:

  Primeiramente mando a mia alma ao muy alto e muy poderoso Señor Deus que a conprou e redemeu por lo seu santo sangre justo precioso et rogo e peço aa sua madre Virgo Santa Maria con toda a Corte Çelestaal que lle rogen por min que me queira perdoar os meus pecados que ey feytos como a sua voontade (cfr. CGPA, s.v. virgo).