901 [= RM 143,8]

Ora começa o meu mal

Roi Fernandiz de Santiago

Notas

Texto

• *

  No Cancioneiro da Biblioteca Nacional, toda a columna b do folio 193v aparece repetida na columna a do folio 194r. Entre as dúas versións aprécianse bastantes diferenzas de copia, aínda que ambas se deben á mesma man (no aparato de variantes diferenciamos entre a primeira versión [= B] e a segunda [= B']). A primeira versión da cantiga é numerada por Colocci co nº 901, e vai precedida das apostilas 9ged, alusiva á presenza da fiinda, e tornel, indicadora da presenza  do refrán. A segunda versión, tamén foi numerada en principio co nº 902, mais posteriormente o humanista italiano riscou o número ao decatarse de que a cantiga estaba repetida, e quixo remarcar esta circunstancia trazando unha liña horizontal que une, de folio a folio, o primeiro verso de cada unha das dúas versións.  

• 1

  É chamativa a aparición da variante començar na segunda copia de B: os máis de cen exemplos recollidos no Corpus do Galego-Portugués Antigo son todos eles, case sen excepción, de obras escritas en territorio galego. Só achamos unha ocorrencia dun derivado no Castelo Perigoso:

  Temo(r) començávell he quando algũu leixa de faz(er) mall e faz bem nom tam soomente com medo das p(e)nas, mas com temor de p(er)der a companhia de D(eu)s. E dúas atestacións no Tratado de Confissom: Diz Sãt Gregorio que o començo de todo pecado he soberba, a qual he raiz de todo mal. [...] ha tẽporal he rayz e començo e meo e fĩ de todo mal (cfr. CGPA, s.v.).

• 5

  A expresión demo de, seguida dun nome, funciona como adxectivo co sentido de ‘demoníaco, malvado’. Eis outras ocorrencias:

  d’al and’ora máis nojoso
  do demo d’ũa meninha (383.25); 

  que mi alongue muit’aginha
  deste demo da campinha
  u os alacrães son (478.10).

  En calquera caso, a expresión confire unha carga de coloquialidade ao refrán e, por extensión, á composición.

• 8

  O provenzalismo fol (tamén en 359.9, 973.7, 988.15-16, 1340.12 e 1632.13) compite con louco no corpus profano, de igual modo que folia e loucura (véxase Glosario).

• 10

  Nótese a presenza da grafía arcaiga mais-lo en A (vs. <maylo> BB’V), así como no v. 26, onde fronte ao Deus-la sennor de A se acha Deus a senhor, sen asimilación, en BV: a secuencia <s-l> (e <r-l>) en que está implicada a forma arcaica lo(s) ~ la(s) do identificador (artigo ou pronome) no encontro con certos vocábulos acabados en -s (ou -r) debe ser lida como [l], independentemente de que a grafía presente a forma máis antiga (véxase tamén nota a 83.21 e 139.2). Na lingua medieval, e no corpus trobadoresco profano máis en concreto, o pronome identificador sofre asimilación fonética xeral cos pronomes átonos nós, nos, vós, vos e lhes, así como co indefinido todos e coas preposicións por ~ per, des e tras e cos adverbios alhur e depois, xunto con mais e pois (adverbios e/ou conxuncións); polo contrario, coas formas verbais acabadas en -r ou -s a representación da asimilación é vacilante. Mais para alén destes fenómenos asimilativos máis ou menos sistemáticos que chegan na lingua oral até hoxe, na lingua trobadoresca tamén aparecen outras asimilacións con formas adverbiais e conxuntivas alén de mais e pois (véxase nota a 331.7), con outras formas pronominais ademais das citadas (véxase nota a 334.4), con algúns substantivos (véxase nota a 25.16) e, finalmente, co adxectivo melhor (véxase nota a 185.8) e mais con algúns participios plurais (véxase nota a 960.24).
  En calquera caso, achamos máis casos de diverxencia nos manuscritos (véxase tamén o v. 26: bẽeiga Deus-la sennor A vs. beenga Deus a senhor B’V), onde se detecta a preferencia de A (e N) por unha representación arcaizante: pois-la vir A vs. poila vi B (136.19, 275bis.8), pois-la vi A vs. poila vi B (174.18), Deus-lo sabe A vs. Deu-lo sabe B (177.3), Deus-la fezo A vs. Deu-la fez B (277.17), mais-lo poder ja non é meu A vs. mai-lo poder ja non é meu BB’V (901.10), Depois-lo tiv’eu guisado B vs. Depoi-lo tiv’eu guisado V (1123.17), miraremos-las ondas! N vs. miraremo-las ondas BV (1297.r). Mais tamén se rexistra variación inversa ou diverxencias dentro do mesmo cancioneiro: poi-la cinta achei B’V vs. pois-la cint’achei B (48.14), Deu-los leix(e) A vs. Deus-los leix(e) B (83.21, 199.33), Mai-la mesura A vs. Mais a mesura B (217.15), sode-la mellor / dona A vs. sodes a melhor / dona B (217.10). Cfr. nota a 965.11.

• 26

  Na concorrencia entre os manuscritos do presente de subxuntivo de bẽeizer ~ beenzer (bẽeiga A vs. beenga BV) percíbese a dirección evolutiva que se manifesta modernamente no galego beicer vs. benzer portugués.

• 28

  Resulta ben significativo o erro de transmisión na segunda copia da cantiga, coa forma lusitanizante omen –vs. om(e) en ABV– que impediría a crase (*nulh’omen enquant’eu vivo for) e convertería en hipermétrico o verso. O mesmo erro se detecta noutras pasaxes do corpus: 82.14, 132.21, 492.17, 851.21, 901.28 B’V (vs. AB), 1109.7, 1198.8, 1559.8, 1679.10, 1681.17.