874 [= RM 14,6]

Desfiar enviaron ora de Tudela

Airas Nunez

Notas

Texto

• *

  A orixe da composición reside no “sonado desafío lanzado a Sancho IV polo seu sobriño Alfonso de la Cerda e polo rei de Aragón, Alfonso III. No mes de febreiro de 1289, Sancho recibe en Palencia os dous cabaleiros, un catalán e outro aragonés, encargados da notificación oficial, éncheos de dons e encarga á súa vez a dous cabaleiros casteláns de facer chegar á corte desafiante a súa aceptación” (Tavani 1993 [1963]: 40). Na realidade, o conflito sucesorio entre o fillo primoxénito do infante de la Cerda e o seu tío Sancho comezara xa bastantes anos antes, desde o intre da morte do herdeiro de Afonso X, o infante Fernando de la Cerda, por non estar claro se ao respecto había que aplicar a nova lexislación recollida no Libro de las leyes (Siete Partidas), que favorecía a Afonso, fillo primoxénito do falecido infante Don Fernando, que aínda era un neno, ou a lexislación antiga, que favorecía ao infante Sancho, irmán de Don Fernando. O conflito, con máis ou menos virulencia, prolongouse durante unha década e desembocou en última instancia nunha auténtica guerra civil: nel participaron membros da máis alta nobreza castelá (Haro, Lara, Castro...) e tamén provocou fortes tensións con soberanos doutros reinos (Francia, Aragón...), que querían defender os seus intereses.

• 1-2

  Os fillos de D. Fernando de la Cerda, primoxénito de Afonso X (1255 - †1275), son Afonso e Fernando, que desfiaron (‘desafiaron’) o rei de Castela, D. Sancho IV.
  Talvez é a frecuencia do sintagma del rei a causa do erro <del>/<a el>, que emendamos conforme o mesmo lapso atestado noutras pasaxes: véxanse, por exemplo, 645.6, onde para a lección a el V presenta <del> (e <A el> en B), ou 1242.20, en que a secuencia e eu a el presenta as leccións <e eu del> B, <et eu a el> V, ou aínda a rúbrica de UC 1344, onde V presenta a lección <del rey> para a el-rei.

  Por outra parte, Tudela é unha importante cidade durante a Idade Media, no sur de Navarra (cfr. Todela en 1348.11 e 17). 

• 3

  Neste verso aínda existe outra posibilidade de lectura: E disse el-rei: «Logo ide ala, Don Vela.
  Vela Ladrón de Guevara é un importante personaxe vasco-navarro na corte de D. Sancho IV que apoiou inicialmente o infante de la Cerda para despois voltar a Castela.

• 6

  A forma Arangon do refrán foi repetidamente emendada por diversos editores (Lapa, Lopes, Littera), a pesar da unánime lección dos manuscritos e da existencia desta forma (co xentílico arangoes ~ arãgoes ~ arangões, cfr. CGPA, s.v.) na produción prosística medieval, especialmente na tradución galega da Crónica de Castilla e da Estoria de España (véxase CGPA, s.v. Arangon, Arangom, Arãgõ, Arãgom, Arãgon). Para alén desa obra, tamén se rexistra a variante Arangón nos Miragres de Santiago:

  Et dou terra de Nauara et dos bazquos aos de Bretana et terra de Castela aos françeses et terra de Ná[ge]ra et de Saragoça aos g[r]egos et aos de Pula et terra d' Arangón aos de Pitheus et terra d' Andaluzía, que he cabo do mar, aos alamãas et terra de Purtugal aos de Daçia et de Frandes. [...] A alma del rrey don Alfonso, rrej d' Arangón, que a dou a Santiago, segundo que dizen, folga ennos rrejnos dos çeos. [...] Et do ano que foy começada ata a morte do moy nobre rrey dom Afonso, rrej d' Arangom, (et) ha saseenta et tres anos (cfr. CGPA, s.v.).

• 8

  A Lombardía, en Italia, apoiaba a candidatura de Afonso X ao Sacro-Imperio.

• 14

  As leccións dos apógrafos italianos mostran a falta de -e (<ffared> B : <ffazed> V) que debe ser reposto conforme a forma fazede do período, anterior á desaparición de -d- secundario en parte dos territorios galego-portugueses (cfr. a anómala forma fazed derivada da lectura de Tavani e mais Lopes e Littera). A emenda produce un verso hipermétrico aparente, pois deberá considerarse a episinalefa co verso anterior. De calquera modo, fazer de guisa (que) é a forma que alterna con fazer en guisa (que) no período medieval, tal como mostra a súa presenza en diversas obras e textos:

  Pero develo fazer de guisa que nõ nasca ende grand escandalo se devẽ gardar e de qual nõ fezerõ os sanctos padres departimẽto en esta rrazõ (fragmento da Primera Partida; CGPA, s.v.).

  faze de guisa que todos ajam dereyto, assy os grandes como os pequenos, e por rogo nẽ por cobiiça, nõ leixes de fazer justiça (Crónica Geral d’Espanha de 1344; Cintra 1990: IV, 215).

  E nom vos outorgamdo cada hũa das quatro cousas, vos todavia fazee de guisa que ajaaes desembargo da dita comfirmaçom do casamento, em guisa que os moços fiquem legitimos; e quamto he das outras pedidas, nom curees dellas (Crónica de D. João I; Fernão Lopes 1994: 417).

• 15

  A voz tregoa computa sempre como bisilábica, o mesmo que nas restantes tres composicións en que se rexistra (878.3; 1366.2, 10, 12, 25 e 38; 1387.12).

• 16

  Gaston VII, visconde de Béarn desde 1229, poderoso señor francés que se tornou vasalo de Afonso X en 1252 e despois apoiou o partido dos infantes de La Cerda durante o conflito sucesorio con D. Sancho IV.