989 [= RM 120,41]

Que ben se soub’acompanhar

Pero da Ponte

Notas

Texto

• *

  Esta composición constitúe outra mostra de pranto, un subxénero pouco representado na nosa escola, con só seis composicións, das cales cinco, unha delas paródica, son da autoría de Pero da Ponte e a sexta pertence ao xograr Joan, morador en Leon. O presente texto é un laio pola morte de Fernando III, o pai de Afonso X (véxase o seu louvor na cantiga 987).

• 3

  A voz companhon, en claro retroceso na Idade Media, aínda aparece de novo no v. 8, e tamén noutras dúas cantigas (493.16, 1489.21); porén, xa companheiro/-a se rexistra noutras dúas cantigas (480.21, 1477.4 e 15). Neste sentido, os datos subministrados polo CGPA van na mesma dirección, cunha presenza de companhon ~ compannon ~ companon que chega a inicios do século XIV mais que non ultrapasa esa cronoloxía, en face do companheiro/a que vai ocupando o seu lugar.

• 5-7

  Esta composición reitera a idea das conquistas do rei Fernando III de mar a mar:

  rei Don Fernando, bon rei que conquis
  terra de mouros ben de mar a mar (987.56).

  A mesma expresión adverbial de mar a mar (véxanse diversas atestacións desta expresión no CGPA, s.v.) reaparece agora nesta composición por mor dos mesmos feitos históricos:

  rei Don Fernando, tan de prez,
  que tanto ben no mundo fez
  e que conquis de mar a mar.

  Tamén, de maneira máis xeral, nunha cantiga de amigo de Lopo (Polo meu mal filhou-[s’ora] el-rei / de mar a mar 1265.1). Endebén, a formulación concreta de Pero da Ponte cando fala do «bon rei que conquis / terra de mouros ben de mar a mar» pode acharse en obras cronísticas nos capítulos dedicados a Fernando III. Así, na Crónica Geral d’Espanha de 1344, rexístrase o seguinte parlamento do rei Fernando III a seu fillo, o futuro Afonso X:

  Filho, rico ficas de terra e de muitos bõos vassalos mais que rey que na cristaindade aja: trabalha por seeres bõo cavaleiro e esforçado, ca ben teens con que. Senhor te leixo de toda a terra, des o grande mar Oceano ataa o mar Mediterreno, assi como a perdeo el rey Rodrigo (Cintra 1990: IV, 494).

• 10

  A construción dizer de non ‘negar’, en que de cumpre a función da conxunción que, aparece esporadicamente no corpus profano (153.11, 328.4, 400.3, 536.10, 759.8, 971.26, 1420.3, 1488.9, 1636.13 e 1648.16-17).

• 20

  Nótese a presenza da voz eixalçar, sen máis documentación no corpus das cantigas, mais que convive coas solucións exalçar e mais enxalçar na produción medieval (cfr. CGPA, s.v. exalçar ~ eixalçar ~ enxalçar), en liña coa concorrencia de exerdado ~ eixerdado ~ enxerdado nas cantigas profanas (véxase Ferreiro 1999 [1995]: §§25d.2, 95b).

  Co artigo de a nossa lei o verso resulta hipermétrico: é por isto que semella axeitada a expunción do mesmo, como noutras pasaxes do corpus en que a súa presenza é claramente espuria, pois son casos de estruturas paralelísticas ou de repetición do refrán. Véxanse, por exemplo, 943.17 (V vs. B), 1081.5 (BV) ou 1298.4 (BV).
  A nossa lei é a (nosa) ‘relixión’ (isto é, a cristiá), voz tamén utilizada na outra composición de Pero da Ponte dedicada a Fernando III:
            e máis vos dig’: en todas tres-las leis,
            quantas conquistas foron d’outros rei[s],
            apos Sevilha todo non foi ren! (987.19).

• 22-34

  Estes versos constitúen unha louvanza de Afonso X (cfr. rei Don Afonso, v. 25), o herdeiro de Fernando III.

• 23

  A puntuación de Littera é diverxente, pois liga sintacticamente i á expresión adverbial log’enton, cunha inusual presenza do adverbio após unha pausa sintáctica:
            Mais u Deus pera si levar
            quis o bom rei, i log’entom
            se nembrou de nós, ...

• 30

  A lección <lexou> de B constitúe un lapso de copia, como demostra a correcta lección <leixou> de V, o mesmo que ocorre noutras pasaxes, pois le[i]xar e que[i]xar, con aparente absorción da vogal palatal por parte de /ʃ/, son certamente esporádicas no corpus (só en 38.6; 371.27; 637.1, 721.1, 791.6, 1319.3, 7 e 14; 1547.20), e son produto de omisións por parte dos copistas: <quexume> A, <queixume> B queixume (238.3); <lexedes> A, <leixedes> BV leixedes (387.9); <quexume> B, <queixume> V queixum’e (785.2); <lexou> B, <leixou> V leixou (989.30); <lexou> B, <leyxou> V leixou (1319.7); <lexad> B, <leixad> V leixad[e] (1365.2).

• 32

  A aparición da grafía -us (<fazamus>) en voces diversas no Cancioneiro da Vaticana aparece case exclusivamente en formas verbais de P4 e nomes masculinos plurais. A súa esporádica presenza, limitada aos apógrafos italianos en xeral –a V partirculamente–, mostra que é produto do desenvolvemento da abreviatura <9> en posición final, abreviatura herdada do latín, onde funcionaba como desinencia de nominativo nos nomes da segunda declinación, rematados en -us.

• 32-33

  A fórmula de chamada á oración está presente tamén con variacións na cantiga seguinte de Pero da Ponte, tamén do xénero do pranto. Neste caso, chamada a pedir pola persoa que sucede no trono ao defunto, para que sexa favorecida e guiada por Deus no exercicio do seu poder. No caso da cantiga 990 para que salve a súa alma:
            Mais façamos tal oraçon:
            que Deus, que prês mort’e paixon,
            o salve, que én poder á (990.23-25).

• 33

  Nótese a confusión gráfica de B (<prez>), ás veces presente en voces que poden sofrer contaminación gráfica (ou, quizais, fónica), do tipo fis / fiz etc.

• 35

  Esta peculiar fiinda exemplifica o emprego de fórmulas latinas “sin mayor justificación que el ornato, o la ósmosis del prestigio de la lengua litúrgica” (Díez de Bustamante 2005: 406).