1100 [= RM 116,29]

Quand’eu un dia fui en Compostela

Pedr'Amigo de Sevilha

Notas

Texto

• *

  Esta cantiga pertence a un reducido grupo de sete composicións de carácter híbrido que combinan en graos diferentes elementos propios das cantigas de amigo –mais tamén das cantigas de amor e mesmo das de escarnio– con elementos temáticos e léxicos propios do xénero da pastorela. Era esta unha modalidade poética bastante cultivada nas tradicións literarias oitánica e occitánica, en que un cabaleiro encontra soa e require de amores a unha moza pastora. As outras cantigas deste grupo son: Ũa pastor se queixava (UC 517), Ũa pastor ben-talhada (UC 551) e Vi oj’eu cantar d’amor (UC 564), de Don Denis; Cavalgava noutro dia, de Joan Perez d’Avoin (UC 691); Oi oj’eu ũa pastor cantar, de Airas Nunes (UC 864); e, finalmente, Quand’eu un dia fui en Compostela, de Pedr’Amigo de Sevilha (UC 1100). Sobre esta cuestión véxase Tavani (1986: 217-223).

• 1

  Compostela é atestación única nas cantigas profanas para aludir á cidade de Santiago de Compostela, sempre denominada Santiago no corpus (678.2, 865.22, 868.1, 1315.4, 1487.2, 1585.10, 1660.8).

• 2

  Nótese a grafía <hun a> en V por <(h)ũa>, probabelmente cunha indicación gráfica ben explícita da nasalidade fonolóxica de /ũ/ a través dunha consoante nasal implosiva (cfr. <doando> dõado en 545.15); asemade, podería tratarse de <huna>, con indicación gráfica da nasalidade fonolóxica a través de -n-, o mesmo que noutras voces que se rexistran, en especial, nos apógrafos italianos (case sempre con unha das documentacións correcta) en <bona> bõa e, esporadicamente, en <alguna> algũa, <certano> certão, <dona> dõa, <lontano> loução, <lunar> lũar, <mano> mão, <uano> vão, <ueno> vẽo. Sobre estas grafías e as formas do tipo irmana, véxase Ferreiro 2008b.

• 4

  É relativamente frecuente achar nos cancioneiros o acrecentamento do elemento a (artigo ou preposición), como acontece neste verso coa lección de V (*nen vi a outra que falasse milhor). A lección de B mostra o carácter espurio desa preposición desnecesaria para introducir o CD de veer. Outras adicións similares de a poden verse en 68.1, 197.4 e 225.2 (B vs. A), 1100.4 (V vs. B) ou 741.7 (BV).

  Aínda que minoritaria, a forma milhor, con pechazón de /e/>/i/ por influencia de consoante palatal (por iode na súa base etimolóxica mĕliōrem), ten certa presenza na lingua trobadoresca.

• 6

  Neste verso transparece a única documentación da voz pastorela para designar o (sub)xénero da cantiga.

• 7

  A maioría das edicións precedentes (Nunes, Marroni, Cohen) presentan diversas intervencións e/ou intromisións no texto do verso, que se resolve perfectamente coa copulativa inicial da estrofa (omitida por veces nos manuscritos), que permite neste caso restaurar a isometría versal, para alén de resituar o acento métrico na 4ª sílaba. Casos semellantes documéntanse en 106.8, 151.7, 157.7, 163.11, 261.13, 293.8, 294.7 e 13, 332.7, 408.7, 447.7, 448.8, 490.19, 586.11 etc.

  O provenzalismo poncela ‘doncela’ é tamén documentación única no corpus das cantigas.

• 8

  O pronome min volve aparecer como CD sen preposición (queredes vós min por entendedor), tal como acontece esporadicamente coas formas pronominais tónicas oblicuas no corpus das cantigas.

  A figura e alusión ao entendedor aparece repetidamente nesta pastorela (vv. 8, 14, 32): na poesía cortés o termo entendedor aplícase aos namorados que manteñen unha relación que está aínda nunha fase de coñecemento mutuo e de cultivo do desexo, en que conversan e se intercambian prendas en sinal de correspondencia, tales como as cintas con que cinxen as propias vestimentas á cintura. Trátase da fase previa á de drudo, á que se chega cando os amantes satisfacen o seu desexo por medio de relacións carnais.

• 9-10

  Repárese nas toucas e cintas como doas, prendas de amor entre os amantes. A touca era unha peza de tecido rectangular ou semicircular que as mulleres puñan na cabeza para cubrir e/ou adornar os cabelos, propia, en principio, de mulleres casadas ou prometidas (véxase Corral Díaz 2010).
  Estela fai referencia á cidade navarra (cast. Estella, éusc. Lizarra) e as súas toucas son tamén citadas polo trobador Pero Gonçalvez de Portocarreiro (920.9).

  A cinta é o cordón con que se apertaba a camisa ou o vestido á cintura. Por ese uso como ataxe, foi tomada como símbolo de unión e de fidelidade entre os namorados, que se intercambiaban anacos de cintas para mostrar que o amor era correspondido e tamén cando se separaban por un período longo, para manteren viva a chama do amor e a fidelidade.

  Rocamador alude á cidade francesa de Rocamadour, sede dun famoso santuario mariano, que é tema principal ou secundario en diversas cantigas marianas (CSM 8, 22, 147, 153, 158, 159, 175, 214, 217, 267, 331, 343).

• 12

  A gonela é unha túnica xeralmente sen mangas, longa, que se cinxía pola cintura, usada en xeral por mulleres para abrigo ou por adorno (véxase Martínez Meléndez 1989: 296, n. 16).

  Nótese a grafía <ll> /l/ (só en V) que, alén de se rexistrar en múltiplas ocorrencias de nulho nos apógrafos italianos (especialmente en B), só se acha de forma esporádica como grafía etimolóxica en voces con /l/ procedente da xeminada latina (alli, aquela e ela, bailada, castelo, cavalo, eles, querelar, Varela, vassalo, Vilanansur etc.), moi esporadicamente na forma do pronome el (e mais do artigo el-) (véxase nota a 637.2), nalgunha asimilación do artigo (véxase nota a 6.32) e, finalmente, en voces co secuencia fonética [ɾl], que é transmitida sistematicamente en BV coa grafía <rll> (véxase nota a 392.9). Neste caso, gonela pode presentar <ll> por proceder do fr. gonelle ou do it. gonella.

• 25

  A lección <sedes> de V, tamén no v. 28, podería ser produto dun erro <o>/e>; porén, tamén se podería explicar como unha proba máis da existencia desta variante (do lat. sĕdētĭs, de sĕdēre), con presenza esporádica no corpus: 918.21; 1582.1; 1611.5, 9 e 20, xunto con seedes (1668.2) e semos (1627.5). Na produción prosística só achamos a forma seedes, con once ocorrencias, mais existen tres rexistros de semos con outros tantos de seemos (véxase CGPA, s.v.).

• 26

  A locución conxuntiva de valor concesivo e pero ‘aínda que’ é de uso regular ao longo de corpus. Por súa vez, unha episinalefa da copulativa con razoada permite manter a medida decasilábica do verso.

• 34

  O río Sar, afluente do Ulla, nace nos arredores de Santiago de Compostela.

• 35

  Fronte ás opcións editoriais de Cohen e de Littera, consideramos xustificada a integración na expresión fraseolóxica cuido-m’eu, con bastantes rexistros no corpus das cantigas a carón de cuid’eu e tamén de aquant’eu cuido (cfr. Glosario, s.v. cuidar₁).