919 [= RM 94,8]

De Martin Moxa posfaçan as gentes

Martin Moxa

Notas

Rúbrica

• Baseándose nunha errada lectura da rúbrica, en Littera cuestiónase a atribución da autoría desta cantiga a Martin Moxa e tamén a súa condición de autoescarnio: «A rubrica da cantiga só vem em B, onde se lê: Esta cantiga fez martim afa mar fmo (mas a sequência final não é clara) [...]. Stegagno Picchio leu: Esta cantiga fez Martin a si mesmo. A cantiga teria, assim, de ser entendida como um auto-escárnio, o que tem sido, de resto, o seu entendimento mais frequente. Não nos parece, no entanto, que esta hipótese se justifique, nem mesmo do ponto de vista paleográfico. Uma outra leitura possível seria Esta cantiga fez Martim Afonso [a] Martim [Moxa]» (Lopes & Ferreira & al. 2011-: http://cantigas.fcsh.unl.pt [consult. 25-3-2020]).

  No entanto, a lectura paleográfica da rúbrica en Littera é errada, polo que non se sustentan ningunha das dúas interpretacións propostas nin tampouco o cuestionamento da autoría de Martin Moxa.

Texto

• 4

  Un ome ordinhado era un home coas ordes sacras, isto é, que exerce o sacerdocio, en face do presbítero (ordinado de missa), diácono (ordinado d’avangelho) e o subdiácono (ordinado de pístola), as categorías que se distinguen no Foro Real (cfr. Ferreira 1987: II, s.v. [ordĩar]).

• 6

  O verbo foder (do lat. futuere), voz escatolóxica (tamén no v. 13), tal como outras voces pertencentes ao ámbito sexual (caralho, cono, peer etc.) non parece ter abandonado o ámbito da oralidade para o texto escrito, agás nas cantigas satíricas, única produción en que o achamos. Non obstante, o verbo foder é a voz deste ámbito máis representada nos escarnios, con máis de 100 rexistros (incluídos os participios e formas substantivadas e excluíndo outras formas derivadas) pretencentes a 17 autores, en 31 cantigas: Afons’Eanes do Coton (UC 1589, 1591, 1598), Afonso X (UC 491), Airas Perez Vuitoron (UC 1495), Alvaro Gomez (UC 877), Estevan da Guarda (UC 1334, 1335), Fernand’Esquio (UC 1614), Joan Garcia de Guilhade (UC 1508, 1509, 1510, 1511), Joan Servando (UC 1440), Joan Soarez Coelho (UC 1419, 1422, 1426, 1427, 1435), Joan Vaasquiz de Talaveira (UC 1567), Martin Moxa (UC 919), Martin Soarez (UC 1376, 1386), Meen Rodriguez de Briteiros (UC 1347), Pero da Ponte (UC 1638, 1651, 1659), Pero Garcia Burgales (UC 1394, 1395), Pero Martiiz (UC 1430), Vaasco Perez Pardal (UC 1525).
  Alén da lírica profana é certamente extraordinaria a aparición do verbo noutro tipo de textos. É significativo que tamén se rexistre nunha composición escarniña do Cancioneiro Geral de Garcia de Resende (Dias 2003: VI, s.v. foder):

  diz que tu,
  quando naceo Barzabu,
  eras ja diabo feito.
  E que jaa entam fodias
  e ias contr’òs inimigos.

  En textos alleos á poesía, só atestamos o verbo nunha pasaxe de Fernão Lopes na Crónica de D. Fernando que debe recoller un proverbio: e dizam-lhe alguus que juras de foder nom eram pera creer (cfr. CdP, s.v.).

• 7

  As leccións <iamear>B e <iamuar> V favoreceron a aparición de lecturas diversas, mesmo contrapostas, nos diversos editores: jajũuar (Lapa, Lopes –jajuar–); ja mu[d]ar (Stegagno Picchio), já mear (Littera). Sen dúbida, a boa lección é a de V, que permite unha reinterpretación jajũar (talvez dunha anterior forma gráfica <iaiunar>), acorde coa expresión jajũar o seu pecado que aparece nunha narración na Crónica Geral d’Espanha de 1344:

  E assy andarõ ataa que manheeceu. E, depois que foy manhãã, foronsse meter em hũũ mato espesso que estava desvyado do camynho e ouverõ de atender ally a noite, por que andavã canssados e pera hirẽ mais sem receo.
  E, elles jazẽdo ẽ aquelle mato, aconteceu assi que hũũ acipreste de Navarra, que andava a sua caça cõ seu açor, lançouho a hũa perdiz. E o açor foy dar con ella em aquelle logar onde elles jaziã. E, quãdo elle ally meteu os podengos, começarõ a ladrar. E o arcipreste parou mẽtes a que ladravã e vyos jazer acostados a hũũ vallo. E conheceu logo a iffante e o conde, per os ferros que tragia. E o arcipreste, quando os vyu, prouguelhe muyto, cuidando que lhe faria el rey por ello muyta mercee, se os tornasse aa prisom. E, quando os assy vyo, disselhes:
  – A la fe, treedores, nõ vos poderedes hyr, ca averedes de tornar ambos aas mããos del rey dõ Garcia e morreredes maa morte.
  E o conde disse:
  – Callate! Nõ faças assy, mas tẽnos puridade e vaite cõnosco, e darte hey ẽ meo de Castella hũa cidade por tua herdade por todo o sempre.
  E o arcipreste disse [que esto que nom o faria em nem hũa maneira], [salvo se o leixasse o conde comprir sua voontade com a iffante]. [E o conde lhe disse] que ãte queria seer morto que tal cousa se fazer. E elle disse que doutra guisa nõ faria nada. E a iffante, quando vyu que nõ podyam com elle per outra maneira /sic/, cuydou hu engano que lhe fezesse. Entõ disse a ifãte:
  – Arcipreste, pois que doutra guisa nõ pode seer, mais val que todos jajũemos hũũ pecado que avermos de morrer. Mas cõvẽ que nos alonguemos hũũ pouco, ẽ guisa que nos nõ veja o conde.
  Entõ se alõgou com ella hũũ pouco. E desy descalçou o arcipreste os panos meores e abraçouha.

• 8

  É necesario refacer ecdoticamente as leccións <[   ]faca> de B e <piz faca>de V para fixar posfaça, en liña con posfaçan no v. 1.

• 9

  Nótese a aparición de meiça (<malĭtĭam), un resultado (con evolución aí > eí que se rexistra con certa frecuencia; cfr. variantes do tipo seir etc.) que semella constituír un hapax, pois maliça, maleza e malicia son as formas máis comúns nos textos medievais (cfr. CGPA, s.v.). Cfr. nota a 888.11-12 e 1427.14.

• 11

  A restauración dunha copulativa inicial de verso constitúe unha intromisión ecdótica de menor transcendencia do que outras actuacións editoriais (vestir [i] capa ~ vestir [a] capa en anteriores edicións), para alén da frecuente omisión da copulativa inicial de estrofa ou de fiinda nos manuscritos, e tamén de verso, como mostran os abondosos casos en que algún dos manuscritos ofrece a lección correcta: A vs. B (65.29, 117.12, 165.10, 174.12 etc.), B vs. V (424.14, 1195.16 etc.), V vs. B (403.6, 1614.20 etc.).

• 12-13

  A partir dos erros na copia deste verso (cfr. <moyto faza> B, <ta oyto fala> V) os varios editores propuxeron lecturas pouco cinxidas á letra dos manuscritos, con refaccións diversas. Porén, a opción por moyto de B e fala de V resolve perfectamente o sentido da pasaxe: e moito fala el i, moi melhor / diz: ...

• 13

  Nótese a unánime lección <fader> para foder que é estrañamente coincidente con <fader> en 491.15 e 19, así como con <ffadimalhas> fodimalhas (1449.4) e <fadi malho> B, <fadimalho> V fodimalho (1638.1).
  Por outra banda, é necesario interpretar <elle> como el é, a partir dunha grafía <ll>para un aparente ele: alén de se rexistrar en múltiplas ocorrencias de nullo nos apógrafos italianos (especialmente en B), <ll> só se acha de forma esporádica como grafía etimolóxica en voces con /l/ procedente, en xeral, da xeminada latina (ali, bailada, castelo, cavalo –e cavaleiro–, esmola, querelar, Varela, vassalo, Vilanansur etc. (con especial incidencia en ela, aquela e ele/s), moi esporadicamente na forma do pronome el (e mais do artigo el-) (véxase nota a 637.2), nalgunha asimilación do artigo ou do pronome (véxase notas a 6.32 e 918.11) e, finalmente, en voces co secuencia fonética [ɾl], que é transmitida sistematicamente en BV coa grafía <rll> (véxase nota a 392.9).