148 [= RM 97,32]

Pois boas donas son desemparadas

Martin Soarez

Notas

Rúbrica

• Roussar é ‘raptar (con violencia)’. É voz rara, pois para alén da citación de Maria Roussada en dúas crónicas portuguesas do século XV, só achamos rousso e roussador nalgúns forais, en especial no corpo lexislativo Dos Costumes de Santarém (1340-60), onde existe un capítulo Do furto ou do Rousso e outro intitulado Da molh(e)r forçada, onde se explicita a equivalencia forçador / roussador e o castigo previsto: Toda molher q(ue) for forçada & ela diz q(ue) nõ foy forçada. ent(re)guẽ-na a seu padre. & tenha-a p(er) tãto tempo q(uan)to a teue o forçador em tal maneira q(ue) a nõ feira nẽ lhy faça mal. & des q(ue) a teuer tanto tempo come o forçador tenha-a a justiça & leue-a. p(er)a sa casa & tenha-a p(er) ix dias. & des hu a teu(er) p(er) ix dias leue-a a justiça ao concelho & se sse outorgar con seu padre & (com) sa madre. ou (com) seu linhagẽ façam justiça no roussador (cfr. CGPA, s.v. rousso, roussador).
  Nótese, ademais, a rara aparición do artigo el-, propio de el-rei, co nome conde, tal como se rexistra tamén nas Cantigas de Santa Maria a carón de o conde.

Texto

• *

  Sátira contra Roi Gomez de Briteiros (trobador e partidario do futuro rei D. Afonso III o Boloñés), que protagonizou, sendo infanzón, un rápido ascenso social mediante o rapto de D. Elvira Anes da Maia, da nobre e poderosa familia dos Sousa. A cantiga critica «a perda de hábitos consuetudinarios que garantían a estabilidade social: as liñaxes, nin sequera as xineas máis nobres, xa non vingan as afrontas cometidas sobre as súas mulleres» (Airas Freixedo 2003: 626).

  A composición de Martin Soarez é un contrafactum da considerada primeira cantiga galego-portuguesa Ora faz ost’o senhor de Navarra, de Joan Soarez de Pavia (UC 1348), pois “reproduce a estrutura formal, as mesmas rimas e, incluso, a colocación e certos lexemas na mesma posición do seu modelo” (González 2012e: 2025). Con efecto, a estrofa II das dúas composicións presentan exactamente as mesmas rimas (véxase Lorenzo Gradín 1993: 103-104).

• 2

  Resulta sorprendente a ausencia de crase en nulho ome, pois nas innúmeras ocorrencias deste sintagma (‘ningún home, ninguén’) sempre presenta a forma nulh’ome.

• 3

  O participio quedado, de quedar equivale a ‘quieto, tranquilo’.

• 5

  A lección <me͂> debe estar errada, pois é necesaria a sinalefa con escolher, dun modo similar a algunhas leccións <omen> ou <ome͂> ofrecidas por B que se revelan incorrectas en vez de <ome> (cfr. nota a 82.14).

• 6

  A variante vengar, sen pechazón vocálica por nasal trabante, é realmente minoritaria na lingua trobadoresca, pois só se rexistra moi limidamente (265.15, 272.6, 842.5, 1094.15 e 16) fronte á forma xeral vingar. Cfr. nota a 11.17.

• 8

  O uso de acoomiar (‘vingarse, castigar, censurar’) está limitado no corpus da poesía profana a esta ocorrencia e mais a 1189.15 (O que dissestes, se vos eu ar vir / por mí coitado, como vos vi ja, / vedes, fals’, acoomiar-xi-vos-á).

• 11

  O adxectivo mesela ‘triste, coitada, desgrazada’, do dim. mĭsĕllam, de misera (véxanse tamén 11.14, 148.11 e 920.7, 1451.11), semella voz case exclusiva do rexistro poético, pois practicamente só a achamos nas Cantigas de Santa Maria:

  o que nos fez Paraiso cobrar
  que perdemos per Eva a mesela (CSM 180.39).

  Ai, mesela,
  se perez este minỹo, que é cousa atan bela,
  querria eu mil vegadas ante ca ele morrer (CSM 345.77).

  Fóra da poesía, só se atesta nunha ocasión na Crónica Troiana:

  andauã donas et donzelas, chamándose meselas et desanparadas (Lorenzo 1985: 455).

  Nótese, finalmente, a grafía <ll>, que, alén de se rexistrar en múltiplas ocorrencias de nulho nos apógrafos italianos (especialmente en B) en vez de <lh>, só se acha de forma esporádica como grafía etimolóxica en voces con /l/ procedente, en xeral, da xeminada latina (ali, bailada, castelo, cavalo –e cavaleiro–, esmola, querelar, Varela, vassalo, Vilanansur etc., con especial incidencia en ela, aquela e ele/s), moi esporadicamente na forma do pronome el (e mais do artigo el-) (véxase nota a 637.2), nalgunha asimilación do artigo ou do pronome (véxase notas a 6.32 e 918.11) e, finalmente, en voces co secuencia fonética [ɾl], que é transmitida sistematicamente en BV coa grafía <rll> (véxase nota a 392.9).

• 12

  Carpir ‘facer pranto, prantear’ é documentación única na poesía trobadoresca profana.

• 13

  Resulta sorprendente a aparición da variante apocopada én perante vogal, pois a distribución de ende / én responde, en principio, ao contexto fonético: ende + vogal (en xeral con crase) vs. én + consoante. Porén, é certo que no corpus se detecta a aparición de oito casos de én + vogal, sempre a vogal palatal /e/, cunha única excepción na cantiga 148 de Martin Soarez (por én a desfiar): 93.8, 359.4, 468.27, 576.10, 959.9.

  Desfiar ‘desafiar’ (tamén no v. 19) só volve aparecer en 874.1 e 4, xunto con desafiar en 968.11.

• 13-14

  A forma verbal an é plural por concordar con linhagen, que funciona como nome colectivo e concordancia plural, como pode acontecer con outros nomes, cales gente ou poboo.

• 14

  A linhagen mostra como o sufixo galo-románico -age (véxase menage, parage, message, salvage etc.) adquiriu, co paso dos anos, unha nasal final que, modernamente, se consolidou en portugués. Na Idade Media conviven os dous resultados, o mesmo que nas cantigas profanas, onde achamos linhage (924.2, 983.16 e 17, 1234.17, 1346.16) fronte a linhagen, que só comparece nesta cantiga (vv. 14 e 21) e mais en UC 123 (vv. 2, 5, 9, 17). E o mesmo acontece con  (cfr. peage e peagen, variantes que conviven no seo de UC 1410, a única cantiga que atesta este termo: peagen, vv. 11, 13, 19, 21; peage, vv. 3, 7, 14.

• 16

  Após o rousso, os fillos do raptor serán netos de Gueda, un importante devanceiro de diversas familias nobres de Portugal, e repartirán propiedades herdadas en Sousela, na zona do Porto, dominio da familia dos Sousa.

• 20-22

  Michaëlis considerou o erro <a>/<ti> (véxase nota a 349.16) e estabelece a lectura partirei (v. 20), mais resulta desnecesario porque a interpretación parece clara: ‘non farei (pararei) de modo que sexa peor a miña condición (natura); polo contrario, mellorarei a miña liñaxe, que é máis baixa que a de Gueda’. En calquera caso, ningún dos editores precedentes consideran parentético o v. 22, de modo que reinterpretan a lección do manuscrito para estabelecer unha estrutura comparativa melhor [d]o que (vv. 21-22) en vez de máis ... de, cos termos da comparación invertidos, ao tempo que len mais como conxunción adversativa.

• 24

  Mizcrado equivale neste contexto, o mesmo que en 1633.12, a ‘mesturado’. En xeral, mizcrar (de mĭsculāre, relacionado co lat. cl. mĭscēre ‘mesturar’) é usado co valor de ‘intrigar, malquistar’ (212.7, 1043.2, 1419.26, 1423.9); concorre con mezcrar (216.21) e mais con miscrar (938.1, 1597.9); as dúas primeiras formas presentan africada sonora implosiva, de modo similar a mezquinho (370.3, 1672.17), que tamén concorre no corpus profano con mesquinho (1579.11) e misquinho (1440.7).