I. Edicións críticas: Michaëlis (1990 [1904]: I, 189-190); Blasco (1984: 99-100 [= LPGP 832-833]); Marcenaro (2012b: 168-169); Correia (2016: 86-88); Littera (2016: 344-345).
II. Outras edicións: Molteni (1880: 82-83); Carter (2007 [1941]: 54-55); Marques Braga (1945: 172-173); Machado & Machado (1949: I, 314-315); Fernández Pousa (1953: 9); Arbor Aldea (2016b); Rios Milhám (2018a: II, 179).
III. Antoloxías: Nemésio (1961 [1949]: 101-102); Torres (1977: 112-113); Ferreiro & Martínez Pereiro (1996b: 191); Diogo (1998: 86-87); Arias Freixedo (2003: 747-748).
1 alongad’] alogad A 2 aguisado] guisado B 3 querria] q̄ria B 6 fui] foy B 8 mi a min] mhe amj̄ B 9 long’é] loge A 10 soubesse] soubesseu B 13 lle quige mellor] lhi qⁱs muj melhor B 14 niun] nenhū B 15 Non ll’ousei] Nenlhi ousei B; morria] morreia A : moiria B 16 diz outre] diz’ out’m B; por mí] por mim A 17 morte] mort A; me] mj B 19 ca morrer] q̄ uiuer B 20 com’oj’eu vivo, e] comoie uyue B 25 donas] dona[*] B 26 Direi-a ja, ca ja ensandeci] edireyo q̄ia ensandeci B 27 ou Sancha, ou Maria] e Sancha e Maria B 28 a por que eu moiro e por que] a por q̄ eu moyre a pʳ q B 30 Cõello] coelho B; é ‘ssi] e sy A : e assy B
2 ouvesse] ouvess(e) Michaëlis 6 fui] foi Correia, Littera 9 long’é] longe Marcenaro 12 en] (e)n Michaëlis 14 niun] nẽum Littera 16 mí] mi[n] Blasco : min Michaëlis, Marcenaro, Correia 19 morrer] viver Michaëlis, Marcenaro, Correia 20 oj’eu vivo, e] oje viv’ e Correia 26 direi-a ja, ca] direia, ja ca Marcenaro : E direi-o ja Correia 28 moiro] moir(o) Michaëlis 29 vos] vos Michaëlis : vus Blasco 30 Cõello] Coelho Correia; é ‘ssi] é sy Blasco : é si Marcenaro : é ‘si Littera
(I) Que lonxe estou de onde eu iría, se me decidise a ir, de modo que vise a dona que eu quería ver –oxalá non a vise, que para a miña desgraza a vin!–, de quen eu contra a miña vontade e moi triste me separei, e seguiu ela o seu camiño, e fiquei eu aquí, que en mal día nacín!
(II) E que doado me sería a min ir a onde ela está, aínda que é lonxe de aquí, se soubese que podería vela, aquela que vin para a miña desgraza, pois, desde o día en que a coñecín, sempre a quixen aínda máis, e nunca dela ningún ben recibín!
(III) Nin sequera me atrevín a dicirlle que morría por ela nin llo dixo outra persoa por min, e praceríame a miña morte, xa que non a vexo a ela, que por meu mal a vin, que máis vale morte que morrer así como eu vivo hoxe, e Deus, que ma podía dar, non ma dá, nin cousa ningunha do que lle eu pedín.
(IV) E con calquera destas cousas me libraría da grandísima coita que sufro e que sufrín por ela, que a vin, para a miña desgraza, máis fermosa que todas as donas que vin; direi quen é, porque xa toleei: é Joana ou Sancha ou María aquela por quen morro e por quen perdín (1) o sentido; e aínda disto vos diría máis: Joán Cõello sabe que é así.
Esquema métrico: 4 x 10’a 10b 10’a 10b 10b 10’a 10b + 10’a 10b (= RM 83:1)
Encontros vocálicos: 2 ouvesse‿aguisado; 8 mi‿a; 12 di·a‿en; 20 vivo,‿e, mi-‿a; 21 mi-‿a; 28 moiro‿e
Esta cantiga forma tamén parte da polémica poética coñecida como «ciclo das amas» (véxase v. 30), orixinada pola cantiga Atal vej’eu aqui ama chamada, de Joan Soarez Coelho (UC 274), que versa sobre o amor entre o trobador e unha muller que por todos é denominada ama. A base retórica da cantiga inicial é un sutil xogo etimolóxico no ámbito da interpretatio nominis que foi desvelado por Ângela Correia (1996; véxase tamén Correia 2012). Coelho, como «trobador leterado», acudiría á autoridade das Etimologiae de S. Isidoro de Sevilla, onde se explica o nome grego da curuxa, amma, relacionándoo co verbo amar. Así, tras a ama da cantiga estaría a clave que identificaría a muller amada polo poeta: Urraca Guterrez, filla do aristócrata castelán Goterre Soarez, que era alcumado «Moucho», razón pola cal Ângela Correia en 2016 edita sempre Ama con maiúscula.
No entanto, os trobadores contemporáneos, aínda que entenderían o alarde letrado de Joan Soarez Coelho, quixeron interpretar literalmente o termo ama co valor de ‘ama de cría / ama de leite’, e, así, compuxeron unha serie de textos de diverso teor, burlescos na súa maioría: Desmentido m’á ‘qui un trobador, de Joan Soarez Coelho (UC 278); Com’oj’eu vivo no mundo coitado, de Joan Soarez Coelho (UC 277); Esta ama cuj’é Joan Coelho, de Fernan Garcia Esgaravunha (UC 1530); –Joan Soares, de pran as melhores, de Juião Bolseiro e Joan Soarez Coelho (UC 1197); Joan Soares, pero vós teedes de Airas Perez Vuitoron (UC 1501); Don Vuitoron, o que vos a vós deu, de Joan Soarez Coelho (UC 1433); Par Deus, Lourenço, mui desaguisadas, de Joan Garcia de Guilhade (UC 1520); Joan Garcia tal se foi loar, de Joan Soarez Coelho (UC 1434), para alén de –Quen ama Deus, Lourenç’, ama verdade, de Joan Soarez Coelho e Lourenço (UC 1432).
Esta é a única cantiga do ciclo que se inscribe na cantiga de amor, onde Pero Garcia Burgales tamén vela o nome da ama cun procedemento diferente ao de Coelho, por medio da citación de tres nomes (véxase Correia 2016: 179-183).
A coexistencia das variantes aguisado ~ guisado é normal no corpus (véxase 317.4, coas leccións desguisado e desaguisado a convivir), resolvéndose neste caso a contaxe métrica coa sinalefa ouvesse‿aguisado a partir do texto transmitido polo Cancioneiro da Ajuda.
Neste verso aparece a frase exclamativo-desiderativa, de carácter parentético, que non + pretérito de subxuntivo. Repetida ao longo do corpus sempre coa mesma fórmula, mostra especial preferencia polos verbos veer e nacer (véxanse 41.3, 178.17, 270.20, 610.15, 621.3, 647.15, 911.9, 1099.10 e 17, 1170.r2, 1412.10).
Do mesmo modo que a forma foi pode ser P1 de pretérito de seer (e de ir), tamén fui aparece esporadicamente como forma de P3 (sen efecto metafónico, por tanto, ou con xeneralización analóxica de unha ou outra persoa): a pesar de que en xeral se estabelece unha oposición P1 / P3, fui (< fŭī) / foi (< fŭĭt), pola acción metafónica de -ī final nalgúns pretéritos fortes (cfr. tamén fiz vs. fez, sive vs. seve, tive vs. teve etc.), foi pode ser resultado de P1, o mesmo que fui de P3.
Marcenaro non segmenta en longe a forma verbal é, necesaria no contexto.
Ela (tamén no v. 18) é complemento directo: na lingua trobadoresca as formas pronominais tónicas oblicuas poden funcionar como CD e CI sen preposición.
Neste verso véxase de novo a construción por meu / seu mal dia ‘pola miña / súa desgraza’, que moi limitadamente se localiza no corpus trobadoresco (só se rexistra en 4.4, 172.28 1210.2 e 1252.28), onde é moitísimo máis frecuente por meu mal, por seu mal etc.
A P1 do pretérito indicativo de querer é maioritariamente quis, aínda que a lingua trobadoresca presenta tamén a variante palatalizada quige ~ quigi, produto da acción palatalizadora do -ī final longo latino (e de modo similar, fige, puge etc.) (véxase Ferreiro 2016a: 129-130). Para alén da xeral variación -e/-i (A/BV) na P1 dos pretéritos fortes (véxanse tamén 226.r2, 901.21), neste verso comprobamos como B mantén a forma xeral quis co acrecentamento de mui para evitar problemas de contaxe métrica.
A lección de B, viver, semella unha lectio facilior, aínda que morrer podería constituír un lapso de copia en A, inducido por morte. Así pois, damos preferencia á lección de A porque se pode interpretar que, no xogo de pares antitéticos da cantiga, ‘vivir así’ é ‘morrer’: «[no v. 19] o elemento paradoxal consiste en darlle preferencia a un termo entre dous aparentemente iguais (mais val morte ca morrer assi), mentres que no v. 20 o concepto consiste na identificación de dous termos antagónicos: (morrer assi) com’oj’eu vivo. Vivir así, logo, é peor ca morrer» (Arias Freixedo 2003: 749). Isto é, ‘vale máis a morte que vivir morrendo’.
Por outra parte, a teor dos datos subministrados polos cancioneiros, as conxuncións que e ca son intercambiábeis tanto en función causal como completiva. En liñas xerais, existe certa preferencia por ca en A (fronte a BV): 66.6, 84.6 e 15, 92.27, 94.20, 142.28, 166.23, 167.18, 170.10 e 27, 177.14, 178.24, 179.19 e 26, 249.5, 276.r2, 317.16, 320.8, 355.3, 430.13, 812.3, 980.8, 981.19 e 26, 984.6, 995.7. Mais tamén encontramos a preferencia inversa (que A, ca B): 68.19, 84.6, 94.20, 221.9. E, finalmente, aínda entre os propios apógrafos italianos se encontra tal variación: ca B vs. que V (725.22 e 1102.5) e mais nas cantigas 655.14 e 984.r2 en que a primeira versión presenta ca face á segunda con que1 .
Resulta significativo comprobar a existencia da aférese de assi no encontro coa forma verbal é (véxanse tamén 218.8, 246.15, 258.22, 284.16, 374.5, 511.5, 893.23), que convive coa sinalefa é‿assi (509.7, 808.9, 1110.5, 1224.14, 1569.32; só existe hiato en 754.4) e co xeral ést’assi para evitala, co recurso á variante éste (cfr. nota a 88.10). En calquera caso, non existe unha dupla forma assi / si para o adverbio (véxase sy e si en Blasco e Marcenaro, respectivamente), senón que ‘ssi é produto dunha aférese.
Anterior
